درس خارج اصول استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: الأمارات/حجية ظواهر الألفاظ /بررسی تعبد به ظن در زمان انسداد باب علم/پاسخ شیخ انصاری ره از کلام ابن قبه

بررسی تعبد به ظن در زمان انسداد باب علم:

امکان تعبد به ظن در زمانی که دسترسی به ائمه علیهم السلام وجود ندارد، کاملا روشن است در زمان انسداد باب علم، اگر شارع می تواند در ارتباط با تکالیف واقعیه، همان راهی را که مقتضای حکم عقل است، انتخاب کند یعنی به جهت اینکه مکلف، علم اجمالی به وجود تکالیف واقعی زیادی دارد و به حکم عقل باید احتیاط کند و شارع نیز در موارد احتمال تکلیف الزامی احتیاط را بر مکلف، واجب کند.

اما اتخاذ چنین روشی در عین حال که خوب بوده و مانع از تفویت مصلحت و القاء در مفسده می شود ولی شارع، جنبه دیگری را در نظر گرفته و چنین راهی را برای مکلف لازم نکرده است؛ زیرا لازمه لزوم احتیاط در این موارد، غیر سهل بودن آئین مقدس اسلام خواهد بود و بسیاری از مردم از پذیرش برنامه های چنین دینی امتناع کرده و بگویند: "لازمه پذیرفتن این دین، صرف نمودن بیشتر وقت زندگی در انجام دادن تکالیف احتمالی است" در حالی که اگر شارع مکلفین را به ظن متعبد نماید و مثل خبر واحد و فتوای مجتهد و امثال آن را حجت قرار دهد باعث می شود که در بیشتر موارد به واقع می رسد و فقط در موارد اندکی با واقع مخالفت کرده و مصلحت را از دست بدهند و یا در مفسده بیافتند.

بدیهی است که وقتی امر دائر بین دو امر است، از سوی خروج مردم از دین و از سوی تعبد به ظن و مخالفت درصد کمی از ظنون با واقع که منجر به تفویت مصلحت و القاء در مفسده می شود، ترجیح با حفظ اساس دین است چرا که شریعت اسلام شریعتی سمحه و سهله است تا برای عموم مردم جاذبه داشته باشد هر چند در موارد اندکی القاء در مفسده و تفویت مصلحت لازم آید و عقل در عین حال که برای رعایت مصالح و مفاسد حکم به اعتیاد می کند ولی در صورتی که احتیاط مستلزم اخلال به اصل تبعیت از دین گردد، احتیاط را واجب نخواهد شمرد.

پاسخ شیخ انصاری ره از کلام ابن قبه:

معلوم شد که مهمترین محذور تعبد به ظن از جمله خبر واحد، محذور القاء در مفسده تفویت مصلحت است که موردشان با هم متفاوت است. القاء در مفسده در جائی است که اماره ظنیه بر اباحه یک حرام واقعی قائم شود و تفویت مصلحت در جائی است که اماره ظنیه بر عدم وجوب یک واجب واقعی قیام نماید.

مرحوم شیخ انصاری ره در مقام پاسخ از ابن قبه، یک صورت از محذور را پذیرفته و معتقد است که در صورت انفتاح تا به علم، محذور القاء در مفسده و تفویت مصلحت لازم می آید و معنا ندارد که با انفتاح باب علم، شارع مقدس امارات ظنیه از جمله خبر واحد را حجت قرار دهد ولی در صورت انسداد، پیروی از اماره دارای مصلحتی است که محذور تفویت مصلحت یا القاء در مفسده را جبران می کند و چنین مصلحتی را مصلحت سلوکیه نامیده است.(فرائدالاصول ج1ص88-91)

قبلا بیان کردیم که تعبد به ظن در زمان انفتاح باب علم نه تنها ممکن است (به جهت مشکلات عدیده ای که به دنبال عدم تعبد به ظن برای مردم و امام علیه السلام پیش می آید) بلکه چنین تعبدی واقع شده که بهترین دلیل بر عدم استحاله و عدم قبح تعبد به ظن است و روایات فراوانی وجود دارد که حضرات معصومین علیهم السلام به روات ارجاع می دادند تا از بروز موانع و مشکلات عدیده ای که از مراجعه مستقیم مردم به امام علیه السلام (و در زمان ما از مراجعه به مرجع تقلید) لازم می آید، جلوگیری کند.

لذا از مرحوم شیخ انصاری ره تعجب است که چگونه ایشان قبح تعبد به خبر واحد در زمان انفتاح باب علم را پذیرفته است؟

اشکال این است که: برای اصحاب ائمه علیهم السلام چگونه ممکن بوده است با وجود فاصله های زیادی که با غالبا با آن بزرگواران داشته اند و تحدیدها و خطراتی که از سوی مخالفان و حکّام وجود داشت، موظف باشند که خود را به ائمه علیهم السلام رسانده و احکام شرعی خود را مستقیما از آن حضرات دریافت نمایند؟

نتیجه: در صورت انفتاح علم، نه تنها تعبد به ظن ممکن است بلکه واقع نیز شده است.