درس خارج اصول استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: الأمارات/حجية ظواهر الألفاظ /نظریه مرحوم آخوند ره در جمع بین حکم واقعی و ظاهری/اشکالات کلام آخوند ره/نظریه محقق نائینی ره در جمع بین حکم واقعی و حکم ظاهری

نظریه مرحوم آخوند ره در جمع بین حکم واقعی و ظاهری:

ایشان ره می فرماید: (کفایةالاصول ج2ص44)

در مورد تعبد به اماره ظنیه، حکمی به عنوان حکم ظاهری که شارع آن را بر اساس مؤدای اماره جعل کرده باشد، وجود ندارد تا در مقام جمع بین حکم ظاهری و حکم واقعی برآئیم بلکه مراد از تعبّد در جنین مواردی همان حجیت است که یک حکم وضعی است که در صورت اصابت به واقع، موجب تنجیز واقع می شود و معلوم است که واقع وقتی تنجیز پیدا کند اگر بیان مکلف را می گیرد و در صورت مخالفت با واقع، موجب عذر مکلف می شود، بنابراین حکمی به عنوان حکم ظاهری وجود ندارد.

اشکالات کلام آخوندره:

    1. شارع مقدس در هیچ موردی از موارد امارات معتبره، حجیت تأسیسی جعل نکرده است، بلکه در حقیقت حجیت و اعتباری که برای یک اماره در نزد عقلاء وجود داشت مورد امضاء قرار داده است.

البته این اشکال مبنائی بوده و ممکن است گفته شود: آخوند ره در کلام خود به همین حجیت امضائی نظر دارد.

    2. در صورتی که اماره ظنیه مطابق با واقع در آید مشکلی پیش نخواهد آمد چون قیام اماره موجب تنجیز و گریبانگیر شدن همان حکم واقعی خواهد شد و مشکل در صورتی پیش خواهد آمد که اماره ظنیه، مخالف با واقع درآید؛ زیرا وقتی خبر واحدی مثلا بر عدم وجوب نمازجمعه ای که در واقع واجب است، دلالت کند و مکلف با استناد به آن، نماز جمعه را ترک کند، در این مخالفت با واقع معذور است و کسی نمی تواند به او اعتراض کند؛ زیرا این ترک در واقع به شارع استناد داده می شود وگرنه اگر شارع، خبر واحد را – هر چند به صورت امضائی _ حجت قرار نمی داد مکلف وقتی در ظهر روز جمعه علم اجمالی به وجوب نماز ظهر یا نماز جمعه پیدا می کرد، احتیاط کرده و اقدام به اتیان همه اطراف علم اجمالی می نمود و در نتیجه ماموربه واقعی در خارج، اتیان می شد.

سؤال این است که بین وجوب واقعی نماز جمعه از یک سو، و ترخیص در ترک آن –که لازمه تعبد به اماره است- چگونه می توان جمع کرد؟

در حقیقت خطاب به مرحوم آخوند ره می گوئیم: مشکل جمع بین حکم واقعی و ظاهری در این نیست که حتماً حکمی داشته باشیم که اسم آن حکم ظاهری باشد و با حکم واقعی مخالفت نماید بلکه اگر پای چنین حکمی هم در میان نباشد به صرف اینکه در قالب جعل حجیت، مخالفت با حکم واقعی تجویز می شود مشکله ای تولید می شود که از آن، به عنوان مشکل جمع بین حکم واقعی و ظاهری تعبیر می شود.

نظریه محقق نائینی ره در جمع بین حکم واقعی و حکم ظاهری:

ایشان ره معتقدند: مقتضای تحقیق این است که موراد حکم ظاهری را از هم جدا کرده و برای هر موردی راه حل مخصوص به آن را ارائه کنیم.

حکم ظاهری:

    • از امارات و طرق معتب شرعی استفاده می شود.

    • از اصول عملیه استفاده می شود:

    • اصول عملیه محرزه (تنزیلیه)

    • اصول عملیه غیر محرزه

اصول عملیه محرزه (تنزیلیه): به اصولی گفته می شود که در عین اصل عملی بودن تا حدّی واقع را احراز می کنند یعنی مقامی بالاتر از اصول عملیه دیگر دارند هر چند به مقام اماره نمی رسند و در صدد احراز کامل واقع نیستند.

مثلا هر یک از استصحاب طهارت که در مورد شک در طهارت چیزی که یقین سابق به طهارتش حاصل بوده، جاری می شود و نیز قاعده طهارت که در صورت شک بدوی در طهارت یا نجاست چیزی، جریان پیدا می کند، مفید حکم ظاهری هستند با این تفاوت که استصحاب، اصل محرزی و قاعده طهارت، اصل غیر محرز است؛ زیرا موضوع در قاعده طهارت، نفس عنوان شک است بدون اینکه پشتوانه ای برای آن وجود داشته باشد ولی موضوع استصحاب، شک مسبوق به یقین است و همین یقین سابق، به منزله پشتوانه ای برای استصحاب است که جنبه احراز واقع را در آن تقویت می کند؛ زیرا یقین سابق غالباً موجب ظن به بقاء متیقن در زمان لاحق می شود به طوری که گویا متیقن سابق همچنان باقی است.