درس خارج اصول استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: الأمارات/حجية ظواهر الألفاظ /حجیت ظواهر/ظواهر کلمات شارع/دلیل حجیت ظواهر شارع

حجیت ظواهر:

ظن در یک تقسیم به دو قسم تقسیم می شود: 1- ظن خاص 2- ظن مطلق

ظن خاص: به اماره ظنیه ای گفته می شود که دلیل خاص بر حجیت خصوص آن قائم شده مثل ظواهر و خبر واحد ثقه که به همین عنوان دلیل قاطع و حجیتشان قائم شده است.

ظن مطلق: هر ظنی از هر راهی (به جز ظنون باطله مثل قیاس و استحسان و...) حاصل شود و مدرک حجیت آن، دلیل آنسداد است که از مقاماتی تشکیل شده و نتیجه آنها لزوم اتباع ظن است. خواه ظن حاصل از خبر واحد یا ظواهر باشد و یا از راه شهرت فتوائیه.

در این مقام نوبت به بحث از ظنون خاصّه رسیده است که اهم امارات ظنیه، پبج اماره است که هرکدام را مستقلاً مورد بررسی قرار خواهیم داد:

    1. ظوهر

    2. اجمال منقول

    3. قول لغوی

    4. شهرت فتوائیه

    5. خبر واحد

به عنوان مقدمه ورود در بحث حجیت ظواهر میگوئیم: به طور کلی کلام گاهی نص است و گاهی ظاهر است و گاهی مجمل.

نص: کلامی است که دلالت قطعی بر مراد متکلم دارد و یک در هزار نیز احتمال خلاف در آن داده نمی شود.

ظاهر: کلامی است که مفادش آشکار است و معنای مقصود متکلم از آن تبادر می کند ولی چنین نیست که قاطع و صددرصدی باشد بلکه احتمال خلاف هم دارد ولی این احتمال به قدری ضعیف است که عرف و عقلاء و اهل محاوره به آن اعتنا نمی کند.

مجمل: کلامی دو یا چند پهلو است که دارای دو یا چند احتمال است به طوری که هیچکدام از احتمالات قوی تر از بقیه نبوده و از ظاهر کلام به ذهن سبقت نمی گیرد کلامی که نص است قطعاً حجت ولازم الاتباع است و مجمل، یقیناً حجت نیست و همچنین ظواهر کلمات عرف و اهل محاوره در حق یکدیگر حجت است و نظام تفهیم و تفهیم مقاصد و مرادات در عالم، چه از طریق گفتار و چه نوشتار بر همین ظواهر استوار و مبتنی است و شاید در کلمات و محاورات روزمره به کمتر جمله ای برخورد می شود که سراسرش نص باشد و هیچ گوشه ای از آن ظاهر نباشد.

ظواهر کلمات شارع

بحث این است که آیا ظواهر کلمات شارع مقدس (خداوند – رسول خدا صل الله علیه و آله و سلم _ ائمه اطهار علیهم السلام) نیز حجیت و واجب الاتباع است و اگر در قرآن یا سنت امر یا نهی وارد شد که ظهور در وجوب یا تحریم دارند باید متابعت کنیم و حق مخالفت نداریم و اگر مخالفت کردیم عذری نخواهیم داشت؟ یا سیره در مورد ظواهر کلام شارع پیاده نمی شود و حجیتی برای آنها ثابت نیست؟

حق این است که ظواهر کلمات شارع در رابطه با یقین مراد شارع فی الجمله حجت است (یا قطع نظر از تفاصیل مختلفی که خواهد آمد).

دلیل حجیت ظواهر کلمات شارع

دلیل حجیت ظواهر کلمات شارع عبارت است از سیره عقلاء است که از دو مقدمه قطعی تشکیل شده است:

    1. شکی نیست که عقلای عالم برای افاده مرادات خویش به دیگران از ظواهر استفاده می کنند به طوری که اگر بخواهند در تمام موارد از نص استفاده کنند و یا همواره در کنار ظاهر قرینه بر مراد بیاورند، نظارت محاورات مختل می شود و هر کسی در مکالمات روزمره خوت تاملی بکند به این مطلب اقرار خواهد کرد و شارع نیز از عقلاء بلکه رئیس عقلاء و بلکه خالق عقل است.

    2. به صرف وجود سیره عقلاء نمی توان خطابات شارع را حمل بر ظاهر نمود بلکه باید شارع مقدس هم یا مستقیماً این سیره را قولاً یا عملاً امضاء کند (سیره ممضاة) و یا اگر هم صریحاً تاکید نکرده حداقل ردع و منع نکرده باشد و ما یقین داریم که شارع این سیره را ابطال نفرموده؛ زیرا اگر ردع می کرد اولاً به دست ما می رسید و مسلمین صدر اسلام آنرا برای ما گزارش می کردند چرا که حادثه ای تازه و مهم است که مقتضی برای نقل آن موجود است و مانع از نقل تحقق ندارد مثل اینکه مسأله سیاسی و یا اجتماعی که به ضرر حاکمان وقت باشد، با این حال حتی به صورت خبر واحد نیز ردع این سیره نقل نشده است.

ثانیاً: اگر سیره عقلاء از سوی شارع ردع شده بود، از دو حال خارج نبود: یا روش جدیدی را اختراع نموده و عرضه کرده است که در این صورت حتماً به دست ما می رسید و حال آنکه در هیچ کتابی و رسانه ای ذکر نشده است و یا اینکه روش جدیدی عرضه نکرده است که موجب إعزاء به جهل و القاء مسلمین در حیرت و سردرگمی است و با مقام حکمت مولا سازگاری ندارد.

نتیجه: وجود سیره عقلاء به ضمیمه عمد ردع شارع مقدش کاشف از این است که شارع به این سیره راضی است و ظواهر کلام او هم حجت است.