درس خارج اصول استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: الأمارات/حجية ظواهر الألفاظ /مراحل مختص به کلام شارع در دلالت لفظ بر معنای موضوع له/راه حل شک در مراد استعمالی

مراحل مختص به کلام شارع در دلالت لفظ بر معنای موضوع له:

برای تشخیص ظواهر الفاظ شارع، علاوه بر مراحلی که نزد عقلاء معتبر است مراحل دیگری نیز لازم است پیموده شود:

    1. اصل صدور، با توجه به اینکه فاصله زمانی بین ما و شارع زیاد است و واسطه های زیادی در این بین واقع می شوند باید آنچه به عنوان کلام معصوم علیه السلام به دست ما می رسد، صدورش از معصوم علیه السلام برای ما محرز شود.

نسبت به صدور آیات قرآن از نظر صدور مشکلی نداریم و یکی از مباحث مهم تفسیری این است که عنوان "قرآنیت" فقط از طریق تواتر ثابت می شود و محققین شیعه از قدیم الایام تحریف قرآن را به شدت انکار کرده اند و احیاناً اگر روایت جعلی در این زمینه دیده شود اعتنائی نمی کنند.

اما در مورد روایات، اگر متواتر باشند قطعی الصدورند ولی با توجه به اینکه تعداد روایات متواتر خیلی اندک است و اکثر روایات به صورت خبر واحد هستند مشکل مشکوک الصدور بودن در بسیاری از روایات وجود دارد. برای حلّ این مشکل باید ابتدا بحث حجیّت خبر ثقه مطرح شود و در صورت پذیرفتخ شدن حجیت خبر ثقه، صدور این گونه روایات از معصوم علیه السلام ثابت می شود.

    2. کلام معصومین علیهم السلام به زبان عربی است و برای کسانی که اهل این زبان نیستند و قواعد آن را نمی توانند دلالت تصوریه الفاظ معلوم نیست و به همین جهت است که برای بدست آوردن آن به لغت نامه مراجعه کرده و از قول لغو بین استفاده می کنند و می دانیم که در کتب لغت معمولاً موراد استعمال بیان می شود و کیفیت استعمال (حقیقت و مجاز) را مشخص نمی کند برای پی بردن به حقیقت یا مجاز بودن استعمال لفظ در معنا از علائم خقیقت و مجاز نزد عالم به لغت استفاده می شود مثل اینکه برای پی بردن به معنای لفظ "صعید" به شخص عرب زبان می گوئیم: "جئنی بصعید" و منتظر می مانیم. هر چه آورد معلوم می شود که همان، معنای صعید یا یکی از مصادیق معنای آن است.

    3. در برخی از موارد حضرات معصومین علیهم السلام در مقام بیان حکم واقعی نبودند بلکه به مقتضای تقیه سخن گفته اند، در حالی که مراد استعمالی و مراد جدی معصوم علیه السلام روشن و هدف او از اینگونه سخن گفتن حفظ جان خود یا شیعیان و یا جامعه تشیع بوده است.

تفاوت بین هزل و تقیه این است که متکلم در مقام هزل نسبت به کلام خود اراده جدی ندارد ولی در مقام تقیه، اراده جدی با اراده استعمالی مطابق است و مجاز در کار نیست.

اگر از امام علی علیه السلام سؤال شود که: شما چرا چنین حکمی را ندید؟ جوابشان اینگونه نیست که "این عبارت را فقط بر زبان جاری ساختم ولی معنای آنرا اراده نکردم بلکه می فرماید: چاره دیگری نبود و برای حفظ جان کسی یا اساس دین چنین کلامی را گفتم.

هر چند در بین عقلاء نیز تقیه به چشم می خورد ولی موارد تقیه در کلام معصومین علیهم السلام به حدّی است که یکی از مرجحات مطرح شده در بحث خبرین متعارضین ، مخالف با عامه است. چنین مطلبی کاشف از این است که مسئله تقیه در عصر معصومین علیهم السلام امری رائج و شائع بوده است، بنابراین در کلام صادر شده از ائمه علیهم السلام علاوه بر احراز اصل صدور کلام از معصوم علیه السلام و احراز معنای موضوعٌ له لفظ، باید احراز شود که این کلام در مقام بیان حکم واقعی صادر شده و امام علیه السلام به هنگام القاء چنین حکمی در مقام تقیه نبوده است.

پس از آشنایی با مراحل تشخیص ظواهر کلمات شارع و روشن شدن راه حل کراحل مختص به کلام شارع لازم است در مورد شک در مراد استعمالی یا مراد جدی بحث کنیم.

راه حلّ شک در مراد استعمالی

در صورتی که علم به مراد استعمالی متکیلم نداشته باشیم، مثل اینکه جمله "رأیت اسداً" را گفته ولی احتمال داده می شود که قرینه "یرمی" را فراموش کرده باشد کلام بر معنای حقیقی حمل می شود ولی در مورد دلیل این حمل اختلاف شده است.

اگر مانند مشهور، مجاز را استعمال لفظ در غیر ما وضع له دانسته و مستعملٌ‌فیه در حقیقت و مجاز را متفاوت بدانیم در مورد شک بین اراده معنای حقیقی و مجازی، اصالةالحقیقة حکم می کند که معنای حقیقی مراد است.

ولی بنابر مبنای غیر مشهور – که مقتضای تحقیق نیز همین است – اصالةالحقیقة جاری نمی شود؛ زیرا در این صورت، مجاز استعمال لفظ در غیر ماوضع له نیست بلکه در اینجا محتمل است که متکلم می‌خواسته قرینه "یرمی" را بگوید ولی آنرا فراموش کرده و یا از روی خطا و اشتباه بیان نکرده است و جای جریان اصول عقلائیه مانند اصاليالعدم الخطاء و النسیان و غیره است.

اما اگر در جائی مراد استعمالی معلوم باشد مثل اینکه متکلم بگوید: "رأیت اسداً یرمی" دیگر جائی برای جریان اصالةالحقیقة (که مشهور می گویند) و یا برای اصالة العدم الخطاء و الاشتباه (که مبنای غیر مشهور است) نمی ماند و اگر احتمال داده شود که قرینه "یرمی" اشتباهاً آورده شده، اصالة عدم الخطاء جاری می شود.