درس خارج اصول استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: الأمارات/حجية ظواهر الألفاظ /ادله حجیت ظواهر کتاب

ادله حجیت ظواهر کتاب: ادله متعددی بر حجیت ظواهر کتاب می توان اقامه نمود که به 6 مورد اشاره می کنیم:

دلیل اول حجیت ظاهر کتاب: از سوئی می دانیم: شارع مقدس برای تفهیم و تفخم روش خاصی اتخاذ نکرده بلکه از همان روش عقلاء برای تفهیم و تفهم مقاصد خوذ اشتفاده کرده وگرنه اگر مسلک جدیدی اتخاذ می فرمود چون داعی بر خفاء وجود نداشت حتما به ما می رسید از سوی دیگر می دانیم : هدف از انزال قرآن کریم، هدایت و راهنمائی بشر و ارائه مستقیم و نجات دادن او از گمراهی و گرفتاری است، همانگونه که این مطلب علاوه بر ادله عقلی از آیات متعدد قرآن نیز استفاده می شود، مثل: ﴿الَر كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ ...[1] ﴾ و مثل: ﴿...قَدْ جَاءكُم مِّنَ اللّهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُّبِينٌ[2] ﴾ ﴿يَهْدِي بِهِ اللّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلاَمِ وَيُخْرِجُهُم مِّنِ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَيَهْدِيهِمْ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ[3] ﴾ و آیات دیگری که ظاهرشان این است که مردم در هر سطح فکری نیازمند به قرآنند و با تمسک به آن از گمراهیها نجات می یابند.

از انضمام این دو مطلب، حجیت ظواهر قرآن استفاده می شود؛ زیرا اگر قرآن حجت نباشد به عنوان چراغ هدایت معرفی نمی شود.

دلیل دوم حجیت ظاهر کتاب: پیامبر اکرم صل الله علیه وآله وسلم دارای معجزات فراوانی بودند، ولی جاویدان آن حضرت که در تمام اعصار و امصار اعجاز خود را حفظ کرده و خواهد کرد قرآن کریم است و اهجاز قرآن جای تردید نیست.

بدیهی است که وقتی قرآن کریم به عنوان معجزه مطرح است باید در میدان مبارزه با منکران وارد شود و مبارزه طلبی کند تا عجز انسانها از آوردن مثل آن روشن گردد و می دانیم گه در آیات متعدد قرآن، تحدّی صورت گرفته مثل آیه شریفه ﴿قُل لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الإِنسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَن يَأْتُواْ بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لاَ يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا[4] ﴾ و نیز آیات بقره: 23، هود: 13 و یونس:38 و سائر آیات تحدی.

لازمه تحدی قرآن این است که ظواهر آن اراده شده وگرنه معجزه نخواهد بود.

لایقال: شما برای اثبات حجیت ظواهر قرآن (در مقابل اخباریها) به ظاهر آیاتی مثل (لئن اجتمعت ...) تمسک می کند و این، مصادره به مطلوب است.

فانّه یقال: تمسک به آیات تحدی به عنوان اخذ به ظاهر مطرح نیست، بلکه بحث تحدی، لازم طبیعی قرآن است و هر کس به آیات تحدی توجه کند دو نتیجه می گیرد:

    1. ظواهر نفس آیاتی که در مقام تحدی وارد شده اند از حجیت برخوردار است وگرنه تحدی تحقق نخواهد یافت.

    2. وقتی قرآن کریم دیگران را بر آوردن مثل آیات قرآن، تحریک می کند معلوم می شود که ظواهر آن حجت است وگرنه در صورت عدم حجیت ظواهر و متشابه بودنِ تمام آن، منکرین اعجاز قرآن می توان بگویند: آوردن مثل چیزی فرع بر فهمیدن آن و حجیت ظواهر آن است و وقتی از قرآنی چیزی فهمیده نشود آوردن مثل آن، معنا نخواهد داشت و جتئی برای تحدّی باقی نخواهد ماند.

دلیل سوم حجیت ظاهر کتاب: حدیث معروف و متواتر ثقلین بر حجیت ظواهر کتاب دلالت می کند به نحو متواتر بین فریقین نقل شده است که پیامبر صل الله علیه و آله و سلم بارها خصوصا در اواخر عمر شریفشان می فرمودند: انی تارک فیکم الثقلین، کتاب الله و عترتی اهل بیتی، ما ان تمسکتم بهما لن تضلّوا ابدا و انهما لن یفرقا حتّی یردا علیّ الحوض (اسناد حدیث ثقلین در کتاب جامع احادیث شیعه، ج1باب4از ابواب مقدمه ص187تا218آورده شده است).

وقتی پیامبر صل الله علیه و آله و سلم از گذاشتن دو چیز گرانبها در میان امت سخن می گوید که یکی کتاب خدا و دیگری عترت و اها بیت آن حضرت است که اگر به آن دو تمسک شود هرگز گمراهی به سراغ شخصی نمی آید و آن دو تا زمانی که در حوض کوثر بر پیامبر وارد شوند از یکدیگر جدا نخواهند شد، سؤال این است که مراد آن حضرت از تمسک به ثقلین چیست؟

بدهی است که مجرد اعتقاد به نازل شدن این کتاب از سوی خداوند و یا معجزه جاودانی پیامبر صل الله علیه و آله و سلم بودن، تمسک به کتاب شمرده نمی شود؛ زیرا صرف چنین عقیده ای بدون اینکه در مقام عمل مورد توجه قرار گیرد موجب سعادت و رهائی نخواهد شد بلکه آنچه موجب سعادت ابدی انسان و نجات از ضلالت است تمسک به احکام مستفاد از قرآن در اعتقادات و اخلاقیات و اعمال است.

روشن است که اگر ظواهر حجت نباشد به آن ممکن نخواهد شد، چون مواردی که به صورت نص در قرآن در مورد احکام آمده است.

موارد بسیار اندکی است و اگر با قطع نظر از ضروریات خارجیه، بخواهد به آیات قرآن اعتماد نماید چیزی غیر از این ظواهر قرآن به درد او نخواهد خورد، با این حساب چگونه می توان به کتاب الله که ظاهرش حجت نیست تمسک کند؟ لذا لازمه قول به عدم حجیت ظواهر کتاب، خارج شدن قرآن از صحنه عمل در زندگی انسان است که با تعبیر رسول اکرم صل الله علیه و آله و سلم از حدیث ثقلین سازگار نیست.

توجه: از آنجا که در این دلیل، به روایت استدلال شده که ظاهر روایات نزد اخباریها حجت است. شبهه مصادره مطلوب مطرح نخواهد شد.