درس خارج اصول استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: الأمارات/حجية ظواهر الألفاظ /دلیل سوم حجیت قول لغوی/دلیل چهارم حجیت قول لغوی

دلیل سوم حجیت قول لغوی (بنای عقلاء):

عقل هر عاقلی مستقل است و همه عقلای عالم اتفاق نظر ندارد که در هر فنی باید به خبره و متخصص در آن فن مراجعه شود مثل اینکه در تشخیص و علاج بیماری باید به طبیب مراجعه کرد، در ساختن منزل یا مجتمع ساختمانی به مهندس، در تعیین قیمتها به کارشناس در مسائل فقهی به فقیه و ... مراجعه می شود و چون در تشخیص معانی کلمات دانشمند لغت به عنوان خبر و کارشناس به حساب می آید به حکم عقل و عقلاء باید به او مراجعه شود و گفتار او حجت است.

بررسی دلیل سوم: این دلیل نیز به دو بیان مخدوش است.

    1. آنچه لغوی در اختیار ما قرار می دهد معنای حقیقی لفظ نیست تا از طریق قول لغوی به وضع لفظ پی برده و معنای حقیقی را از معانی مجازی تمیز دهیم بلکه لغوی با جستجوئی که انجام می دهد موارد استعمال لفظ را بیان می کند و استعمال اعم از حقیقت و مجاز است.

بدیهی است که ذکر موراد استعمال کافی نیست؛ زیرا آنچه از حجیت قول لغوی انتظار می ورد تشخیص ظهور است و بدون شک اگر لغوی در این زمینه تخصص داشت نباید تنها به ذکر موارد استعمال کفایت می کرد بلکه باید معانی حقیقی و مجازی را نیز مشخص می کرد.

ممکن است تصور شود که "معمولا معنائی که اول ذکر می شود حقیقی و سائر معانی مجازی هستند اما می گوئیم: چنین ملازمه ای وجود ندارد؛ زیرا در لفظ مشترک نیز یکی از معانی را جلوتر ذکر می کنند در حالی که مشترک لفظی فقط در آن معانی بعدی نیز حقیقت است.

    2. اصولاً لغوی از موضوع دلیل مزبور تخصیصاً خارج است و خروج موضوعی دارد؛ زیرا لغوی در لغت شناسی و تعیین موضوعٌ‌له خبره نیست، او حداکثر در بدست آوردن موارد استعمال خبرویّت و تمام تلاش خود را در ثبت و ضبط موارد استعمال به کار می بندد و در صدد تعیین معنای حقیقی از مجازی نیست، شاهد چنین ادعائی این است که در هیچ کجا از کتابهای لغت سخن از علائم حقیقت یا مجاز و چگونگی باز شناسی آن دو نیست و حال آنکه اگر در معنای حقیقی از مجاز بودند حتماً علائم هرکدام را متذکر می شدند.

دلیل چهارم حجیّت قول لغوی (انسداد صغیر):

گرچه کلیّات معانی کلمات و واژه های قرآن و حدیثی (که موضوع احکام شرعی هستند) نوعاً برای ما معلومند، مثلا معنای الفاظ مانند: وطن، وعدن، غناء و... را می دانیم ولی راه علم نسبت به جزئیات و تفاصیل معانی این الفاظ، مسدود است و حدود و قیود آنها برای ما روشن نیست و به همین خاطر است که در مصادیق مشتبه، مردد می شویم که آیا در فلان عنوان داخل هستید یا از آن خارجند؟ و از سوئی برای اطلاع از این تفاصیل و جزئیات راهی غیر از مراجعه به کتب لغت و لغوی نداریم؛ زیرا منبع دیگری برای تعیین آنها وجود ندارد و از سوی دیگر از مراجعه به کتب لغت و قول لغوی حداکثر مظنه و گمان حاصل می شود و از سوی سوم ما بل معانی کلمات با همه جزئیاتشان سروکار داریم و نمی توانیم از آنها صرف کنیم و باید احکام آنها را بدانیم و از سوی چهارم حق نداریم در تمام مصادیق مشتبه از اصل عملی برائت یا احتیاط استفاده کنیم در نتیجه چاره ای غیر از قول به حجیت قول لغوی نداریم و حتما باید به آن مراجعه کنیم.

بررسی دلیل چهارم:

انسداد باب علم و انفتاح آن نسبت به لغت دارای ثمره ای نیست؛ زیرا بر فرض تمامیت دلیل انسداد، نتیجه آن، صحت عمل به ظن مطلق خواهد بود خواه از قول لغوی حاصل شود یا از طریق دیگری غیر از قول لغوی، و اساساً انسداد باب علم و عملی نسبت به معظم احکام، در صورت تمامیت مقدمات انسداد، موجب حجیت مطلق ظن می شود و حال آنکه مقایسه لغت با احکام، قیاس مع الفارق است.

تذکر: این نطلب نیز ضروری است که مقتضای این دلیل (بنابر تمامیت) حجیت قول لغوی به عنوان ظن مطلق است ولی مقتضای ادله قبل (بنابر تمامیت) حجیت قول لغوی از باب ظن خاص است.

در پایان بحث از مسئله "حجیت قول لغوی" باید توجه کرد که هر چند حجیّت قول لغوی را قبول نداریم ولی مراجعه به کتب لغت حداقل دو فائده دارد:

    1. گاهی از مراجعه به کتب لغت قطع به موضوعٌ‌له و معنای لغوی کلمه پیدا می شود مثل اینکه همه لغویها به معنای موضوعٌ‌له یک لفظ تصریح نماید و روشن است که قطع از هر راهی حاصل شود ارزش دارد و در اینجا طریق و سبب بدست آوردن قطع رجوع به لغت است.

    2. گاهی از مراجعه به کتب لغت هر چند قطع به معنای موضوعٌ‌له پیدا نمی شود ولی قطع به ظهور پیدا می شود مثل اینکه لغویها دو یا چند معنا را برای یک لفظ ذکر کرده و همه قرائن یکی از آنها را تقویت و ترجیح می دهد و موجب ظهور لفظ در آن معنا می شود، و معلوم است که ظهور ارزش دارد و در مقام استنباط حکم به درد قضیه می خورد؛ زیرا ظهور از حجیت برخوردار است و لازم نیست که حقیقت یا مجاز بودن معنای ظاهری تشخیص داده می شود.