درس خارج اصول استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: الأمارات/الإجماع المنقول بخبر الواحد /اجماع منقول

آنچه تا کنون در مورد اجماع گفتیم در مورد اجماع محصّل بود که یک فقیه زحمت کشیده و آراء و فتاوای همه فقهای عصر خود یا همه اعصار را (بر اساس اختلاف مبانی که گذشت) از زبان آنها بشنود و یا در کتابشان پیدا کند و ملاحظه کند که همگان به اتفاق کلمه در مورد یک موضوع دارای یک فتوی هستند به چنین فقیهی محصِّل اجماع و به اجماعی که بدست آمده اجماع محصَّل می گویند.

اما در اجماع منقول، فقیه دیگری اقوال و فتاوای علما را تتبع نموده و اجماعی را که تحصیل کرده است به دیگران بازگو می کند مثل همه اجماعاتی که در کلمات فقهاء ادعا شده این اجماع برای فقیه یا فقهای دیگر که آن را می شنوند و یا می خوانند اجماع منقول گفته می شود که بر دو فرع است.

    1. منقول به خبر واحد: صدها نفر از فقهاء اجماعی را که تحصیل شده برای ما نقل می کنند یعنی در حد تواتر که تبانی بر کذب در آن محال است گزارش می شود، چنین اجماعی در حکم اجماع محصَّل است و شخصی که اجماع برای او نقل می شود در صورتی که یکی از وجوه مذکور در ملاک حجیّت اجماع محصَّل را پذیرفته باشد می توان از راه اجماع منقول به خبر واحد متواتر رأی معصوم علیه السلام را کشف نماید.

    2. منقول به خبر واحد: یک یا دو و یا چند نفر از فقهاء، اجماعی را که تحصیل شده برای ما حکایت می کنند که مفید ظن بوده و از امارات ظنیه است.

ترتیب طبیعی بحث اقتضا می کند که بحث اجماع منقول به خبر واحد بعد از بحث حجیت خبر واحد مطرح شود ولی بزرگان علم اصول، آن را مقدم داشته اند؛ چون این نکته مسلّم است که اجماع منقول به عنوان خودش هیچ دلیلی بر اعتبارش وجود ندارد و لذا کسانی هم که طرفدار حجیت آن شده اند آن را به عنوان مصداقی از مصادیق خبر واحد قلمداد کرده و مشمول عموم یا اطلاق ادله حجیت خبر واحد (ادله اربعه که خواهد آمد) قرار داده و از این باب حجّت دانسته اند.پ

به نظر می رسد که ادله حجیت خبر واحد شامل اجماع منقول به خبر واحد نمی شود؛ زیرا مهم ترین دلیلی که می توان بر حجیت خبر واحد اقامه کرد بنای عقلاست و از سوی شارع نیز ردعی نسبت به آن صورت نگرفته است ولی چون بنای عقلاء دلیل غیر لفظی نمی توان به اطلاق آن تمسک کرد.

برای روشن تر شدن این مطلب یاد آور می شویم که ادله احکام بر دو قسم (لفظی و غیر لفظی) هستند.

اگر ادله لفظیه از اطلاق برخوردار باشند و شرائط تمسک به اطلاق در مورد آنها وجود داشته باشد می توان به اطلاقشان تمسک کرد.

اما در ادله غیر لفظیه (لبّیه) چون فاقد لفظ هستند اطلاقی منعقد نمی شود و فقط به قدر متیقن آنها (مورادی که ثبوتشان احراز شده) اکتفاء می شود.

"بنای عقلاء" یکی از ادله لبّی است و در موردی قابل تمسک است که وجود آن مورد، إحراز شده باشد و نمی توان در مورد اجماع منقول به خبر واحد به این دلیل تمسک نمود؛ زیرا معلوم نیست که آیا چنین اجماعی از مصادیق خبر واحدی که بدلیل بنای عقلاء حجت است، هست یا نه؟

در بحث حجیت خبر واحد خواهیم گفت: حقیقت این است که "بنای عقلاء" بر حجیت خبر واحد در صورتی محرز است که خبر دارای دو ویژه گی باشد:

    1. "مخبربه" امری محسوس به حواس ظاهری باشد مثل آمدن زید از سفر و یا نزول باران، و در مواردی که "مخبربه" امر عیر محسوسی باشد خبر ثقه مورد قبول عقلاء نیست، مگر این که امر حدسی قریب به حس باشد که با مشاهده آثار آن بتوان به آن پی برد مثل سخاوت و شجاعت که هر چند از امور نفسانی هستند ولی آثارشان قابل ملاحظه و محسوس است.

روشن است که عدم ترتیب اثر به قول مخبر ثقه یا به جهت احتمال تعّمد کذب و یا به جهت احتمال خطاست و حال آنکه احتمال اول با فرض ثقه بودن مخبر و احتمال دوم با "اصل عدم خطا و اشتباه" که از اصول عقلائی است مرتفع نی شود فلذاست که عقلاء به خبر ثقه، ترتیب اثر می دهند.

    2. امر حسی که به آن خبر داده شده است از امور متعارف باشد و إخبار از امور غریب و غیر متعارف حتی اگر حسی هم باشد مورد قبول عقلاء نخواهد بود مثل اینکه کسی خبر دهد که انسان بلند قامت چهار متری را مشاهده کرده است.

حال اگر در موردی یکی از این دو خصوصیت یا هر دو خصوصیت مفقود باشد بنای عقلاء بر اخذ به چنین خبری نخواهد بود.

بنابراین اگر ناقل اجماع، نظر معصوم علیه السلام را از راه حدس به دست آورده باشد بنای عقلاء شامل آن نمی شود و اگر از راه حس به دست آئرده باشد هرچند خبرش حسی است ولی با خبر ثقه تفاوت دارد؛ زیرا آنچه را که زراره از امام صاذق علیه السلام نقل می کند یک خبر از طریق متعارف است ولی کسی که از را اجماع، رأی معصوم علیخ السلام را تقل می کند هر چند به نحو خبر حسی باشد ولی غیر عادی و غیر متعارف است و جریان "بنای عقلاء" بر ترتیب اثر به خبر چنین مخبری معلوم نیست.

نتیجه: ادله حجیت خبر واحد که عمده آنها "بنای عقلاء"است شامل اجماع منقول به خبر واحد نمی شود.