درس خارج اصول استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: الأمارات/الإجماع المنقول بخبر الواحد /استدلال قائلین به حجیت خبر واحد به آیه نبأ

استدلال قائلین به حجیت خبر واحد به آیه نبأ:

از دو طریق به این آیه استدلال شده است: مفهوم وصف و مفهوم شرط.

    1. استدلال از طریق مفهوم وصف: در استدلال به مفهوم آیه نبأ می گویند: لفظ "فاسق" در این آیه یک عنوام وصفی است؛ زیرا وصف بر دو قسم است:

    • وصفی که موصوف آن در کلام شده است، مثل: "اکرم زیداً العالم".

    • وصفی که موصوف آن در کلام ذکر نشده ولی معلوم است، مثل: "اکرم جاءکم فاسق..." و نفرموده: "ان جاءکم مخبر فاسق... ".

این استدلال مبتنی بر مفهوم وصف است، یعنی اگر حکمی معلق بر وصف شد با انتفاء وصف، حکم نیز منتفی می شود (البته مراد، انتفاء سنخ حکم است وگرنه انتفاء شخص حکم مذکور در قضیه منطوقیه، امری بدیهی است و جای بحث ندارد).

از نظر مستدلین به مفهوم وصف آیه نبأ، چون خبر فاسق، موضوع برای وجوب تبیّن قرار گرفته و وجوب تبین ملازم با عدم حجیت است بنابراین وقتی وصف "فاسق" منتفی شد وجوب تبین نیز منتفی می شود و در نتیجه خبری که مخبر آن فاسق حجت است؛ زیرا روشن است که معنای عدم وجوب تبین در مورد خبر غیر فاسق ایت نیست که چنین خبری را باید بدون تبین کنار گذاشت وگرنه لازم می آید حال غیر فاسق بدتر از حال فاسق باشد.

بررسی استدلال به مفهوم وصف:

اشکال ما به این استدلال، مبنائی است و در بحث مفاهیم، مفهوم داری قضیه وصفیه را نپذیرفتیم همانگونه که بسیاری از قائلین به مفهوم شرط نیز در مفهوم تردید دارند در آنجا گفتیم که جمله وصفیه یا شرطیه در صورتی دارای مفهومند که علاوه بر وجود ارتباط بین وصف و شرط با حکم، این ارتباط به نحو علیت مستقله، تامّه و منحصره باشد مثلا در قضیه شرطیه ای مانند: "ان جاءکم زیدٌ فاکرمه" در صورتی دارای مفهوم است که ثابت شود محیی زید علت تامه و منحصره برای وجوب اکرام است تا با انتفاء علت منحصره، معلول نیز منتفی شود.

در جمله شرطیه اگر چه اثبات این مطلب که واضع لغت عربی، الفاظ شرط مانند: إن، إذا و... را برای إفاده علیت منحصره وضع کرده، مشکل است ولی جائی برای این ادعا وجود دارد و چه بسا وجود ادات شرط در جمله می تواند منشأ چنین توهمی شود به خلاف جمله وصفیه که جای چنین ادعائی در آن نیست؛ زیرا در جمله وصفیه مثل: "اکرم الرجل العالم" لفظ "العالم" بر وصف دلالت می کند که ماده آن "علم" و هیئت آن "فاعل" است و "ال" نیز مفید جنس است و کسی نمی تواند ادعا کند که این کلمه بر علیت منحصره وضه شده است خصوصا با توجه به اینمه لفظ "العالم" مفرد است و علیت منحصره در مفرد تصور نمی شود غالباً از آنچه گذشت روشن می شود که اگر قائل به مفهوم وصف، بحث را روی قضیه وصفه ای که حکمی روی آن بار شده ببرد و بگوید: قضیه وصفیه در صورتی دارای مفهوم است که مشتمل بر حکم باشد نه در جائی که به صورت قضیه خبریه باشد، این مشکل پیش می آید که چنین چیزی قابل التزام نیست؛ زیرا از نظر ادبی و متفاهم عرفی دو جمله "اکرم الرجل العالم – جاءنی الرجا العالم" هر دو، قضیه وصفیه هستند و از این نظر تفاوتی بین آن دو وجود ندارد و نمی توان پذیرفت که قضیه وصفیه ای که به صورت جمله خبریه است زائد بر مفاد خودش بر چیزی دلالت ندارد ولی قضیه وصفیه ای که در مقام بیان وارد شده است دلالت بر علت منحصره دارد، کمااینکه علمای ادبیات در ارتباط با جمله مشتمل بر وصف، خصوصیتی به عنوان "علت منحصره" مطرح نکرده اند و فقط در حدّ مُشعریت نسبت به حکم قبول کرده اند یعنی حتی دلالت بر علیت را نپذیرفته اند تا چه رسد به منحصره و تامه بودن آن.

نتیجه: استدلال به آیه نبأ بر حجیت خبر واحد از طریق مفهوم وصف، ناتمام است.

اگر کسی مدعی شود که: اصل در قیود، احترازی بودن (در مقابل توضیحی یا غالبی بودن) است، بنابراین ذکر قید "فاسق" در آیه نبأ که به عنوان وصف برای مخبر ذکر شده است برای احتراز از غیر فاسق است و در نتیجه، در خبر فاسق تبین لازم نیست... .

در پاسخ می گوئیم: درست است مه قیود مأخوذ در کلام غالباً احترازی هستند ولی مراد از احترازی بودن قید، مفهوم داشتن آن نیست و مفهوم داشتن قید اول کلام است و ما گفتیم که قضیه وصفیه دارای مفهوم نیست و کسانی که مدعی مفهومند باید برای ادعای خود دلیلی اقامه کند.

بله اگر احترازی بودن قید به معنای دخالت آن قید در ثبوت حکم باشد، به ایت معنا که ذات مقید –بدون قید- تمام‌الموضوع برای ثبوت حکم نیست بلکه حکم به ذاتِ مقید به این قید تعلق گرفته است، می گوئیم: این مطلب را ما نیز می پذیریم ولی منحصره از آن استفاده نمی شود؛ زیرا ممکن است قید دیگری بتواند به جای این قید قرار گرفته و همان اثر را دارا باشد مثل اینکه علاوه بر اتصاف به وصف علم، متقی بودن نیز موجب تعلق حکم (وجوب اکرام) باشد و مولا در خطاب دیگری بفرماید: "ان کان زیدٌ متقیاً فاکرمه" و... .