درس خارج اصول استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: الأمارات/الإجماع المنقول بخبر الواحد /اشکال دیگر به استدلال به مفهوم شرط آیه نبأ برای حجیت خبر واحد

اشکال دیگر به استدلال به مفهوم شرط آیه نبأ برای حجیت خبر واحد:

بر فرض که از اشکال اول صرف نظر کرده و بگوئیم: شرط مذکور در این آیه از قبیل قضایای شرطیه ای است که برای تحقق موضوع آورده نشده و یا قضایای شرطیه ای که شرطشان در مقام بیان تحقق موضوع است دارای مفهومند ولی در خصوص آیه نبأ جای این حرف نیست؛ زیرا در ذیل آیه نبأ تعلیلی وارد شده و حکم وجوب تبیّن از خبر فاسق را به برخورد جاهلانه معلّل کرده و فرموده است: ﴿أَن تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ﴾[1] یعنی علت وجوب تبین در خبر واحد فاسق آن است که از روی جهالت و نادانی و عدم‌العلم اقدامی نکند که موجب پشیمانی شود؛ زیرا اگر بدون تبین به خبر فاسق ترتیب اثر دادید ممکن است با گروهی به مقابل برخیزید و عده‌ای را مقتول یا مجروح کنید و سپس معلوم شود این مخبر در اخبارش کاذب بوده و هیچ وجهی برای مقبله با این قوم وجود نداشته است.

تعلیلی که به نحو عموم در ذیل آیه ذکر شده بین منطوق (خبر فاسق) و مفهوم (خبر عادل) مشترک است و عمل بر طبق هرکدام که باشد، اقدامی از روی جهالت و بدون علم است لذا این تعلیل، خبر عادل را نیز بی اعتبار می سازد و بین صدر آیه (جمله شرطیه) و ذیل آیه (تعلیل) تعارض در می گیرد و چون در قضایای مشتمل بر تعلیل، ملاک و محور اصلی، تعلیل است عموم تعلیل معدوم می شود؛ زیرا مفهوم از ظاهر اطلاقی شرط استفاده می شود و اطلاق در صورتی تحقق پیدا می کند که قرینه ای بر خلافش نباشد و وقتی تعلیل مذکور در ذیل، قرینه بر خلاف است جلو اطلاق صدور را می گیرد و باعث می شود که این جمله شرطیه مفهوم نداشته باشد.

این اشکال را شیخ طوسی ره در عدةالاصول مطرح کرده و جماعتی نیز از او پذیرفته‌اند (عدةالاصول ص174، فرائدالاصول ص118و119) که چون آیه نبأ مشتمل بر تعلیل عامی است که به خبر فاسق اختصاص ندارد (تبیعت از خبر عادل نیز ترتیب اثر دادن به غیر علم است) و ذکر لفظ "فاسق" دخالتی در حکم نداشته و حکم وجوب تبین در مورد خبر عادل نیز ثابت است، پس آیه نبأ بر مفهوم شرط دلالت نمی کند.

ممکن است کسی بگوید: اگر علت مذکور در ذیل آیه نبأ مشترک بین فاسق و عادل است، پس اخذ لفظ "فاسق" چه وجهی داشته؟ چرا نفرموده‌اند: "إن جاءکم مخبر بنبأ فتبینوا"، به عبارت دیگر: ذکر فاسق با وجود تعلیلی مه مشترک بین عادل و فاسق است لغو بوده و اثری بر آن مترتب نیست.

پاسخ این است که: تنها ثمره متصور برای ذکر عنوان "فاسق" در این آیه، دخالت در حکم نیست تا در صورت عدم تأثیر، ذکر آن لغو باشد بلکه چه بسا برای مشخص کردن مصداق باشد یعنی خداوند می خواسته علاوه بر بیان حکم، فاسق بودن ولید (آورنده خبر ارتداد قبیله بنی‌المصطلق) را نیز اعلام نماید بنابراین هم ذکر فاسق از لغویت خارج می شود و هم حکم به عمومیت خود باقی می ماند یعنی هر چیز که پیروی از آن، تبعیت از غیر علم به حیاب آید نیازمند تبین است (خواه مخبر آن فاسق باشد یا عادل).

بیان دیگر اشکال: آیه نبأ چون مشتمل بر تعلیل است مفید مفهوم نخاهد بود؛ زیرا ظهور تعلیل در این که حکم، تابع علت است قویتر از ظهور جمله شرطیه در مفهوم است، به بیان روشن‌تر، در ما نحن فیه دو ظهور وجود دارد: یکی ظهور جمله شرطیه در صدر (إن جاءکم فاسق بنبأ فتبینوا) در ثبوت مفهوم شرط برای قضیه، و دیگری ظهور تعلیل در این که وجوب تبین، دائرمدار عدم‌العلم است که مشترک بین خبر عادل و خبر فاسق است و با توجه به اینکه ملاک حکم در قضایائی که مشتمل بر تعلیلند همان مفاد علت است لازم است ظهور تعلیل را گرفته و به عدم مفهوم در آیه نبأ حکم کنیم، نه این که آیه مفهوم داشته باشد و معارض با تعلیل باشد، وجود تعلیل مانع از انعقاد مفهوم برای آیه است.

می دانیم که مفاهیم، بنابر ثبوتشان، ظهورات قضایای منطوقیه هستند و قضیه منطوقیه همانگونه که در مفاد خودش ظهور دارد در مفهوم نیز ظهور دارد، حال اگر ظهور قوی‌تری در همان قضیه منطوقیه وجود داشته باشد همانند ذکر قرینه "یرمی" در خطاب "رأیت اسداً" خواهد بود که مانع از انعقاد ظهور لفظ "اسد" در معنای حقیقی آن می شود و این ظهور اقوی در کلام واحد مانع از انعقاد ظهور غیر اقوی می شود نه اینمه در یک کلام دو ظهور منعقد شود و یکی از آنها بر دیگر مقدم شود.

نتیجه: هر جند وجود وفهوم برای قضیه شرطیه را موارد دیگر بپذیریم ولی برای شرط مذکور در آیه نبأ نمی توان قائل به مفهوم شرط شد؛ زیرا ذل آیه مشتمل بر تعلیلی است که مشترک بین کنطوق و مفهوم است؛ فلذا انعقاد ظهور اقوی تعلیل مانع از شکل گیری مفهوم شرط خواهد شد و برای آیه نبأ مفهوم شرط وجود نخواهد داشت تا از آن طریق بر حجیت خبر واحد استدلال شود.