درس خارج اصول استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: الأمارات/الإجماع المنقول بخبر الواحد /جواب محقق نائینی ره از اشکال دوم بر استدلال به مفهوم شرط آیه نبأ

2. جواب محقق نائینی ره از اشکال دوم بر استدلال به مفهوم شرط آیه نبأ: (فوائدالاصول ج1ص172)

بین مفهوم شرط در صدر آیه نبأ با عموم تعلیلی که در ذیل این آیه ذکر شده است تعارضی وجود ندارد بلکه مفهوم شرط بر معنائی دلالت می کند که بر تعلیل حکومت دارد؛ زیرا مقتضای تعلیل – با توجه به لفظ "جهالة" که در مقام علم است- این است که هر جا عدم‌العلم مطرح باشد تبیّن لازم است در حالی که مفهوم شرط این است که: "خبر عادل حجت است" معنای حجیت خبر عادل این است که هر چند خبر عادل از نظر تکوین إفاده علم نمی کند ولی شارع آن را همانند علم می داند.

وقتی مستفاد از مفهوم شرط آیه نبأ این است که خبر عادل حجت بوده و به منزله علم است پس مفهوم شرط آیه نبأ بر تعلیل مذکور در ذیل آیه حکومت دارد؛ زیرا تعلیل می گوید: " بر عدم‌العلم ترتیب اثر ندهد" و مفهوم می گوید: "خبر عادل از نظر شارع همانند علم است" پس مفهوم شرط در خطابی که برای تعلیل وارد شده و به نحو تضییق در موضوع دخالت می کند و خبر عادل را تعبداً از "عدم‌العلم" خارج می کند.

پاسخ فرمایش محقق نائینی ره: دو یا سه جواب محقق نائینی‌ره می توان ارائه نمود:

    1. زمانی که شارع مقدس، أماره ظنیه ای را حجت قرار می دهد به این معناست که به آن لباس علم بپوشاند بلکه شارع در این زمینه همانند عقلاء عمل می کند. ملاکی که عقلاء بر اساس آن خبر ثقه را حجت می دانند این است که اگر بخواهند در امور روزمره خود فقط بر یقین تکیه کند اختلال در زندگی فردی و اجتماعیشان پیدا می شود چرا که راههای مفید قطع، خیلی کم است به همین جهت بعضی از امور ظنیه –که مفید ظن قوی هستند- را معتبره دانسته و به آن‌ها اعتنا می کند ولی این اعتبار به معنای پوشاندن لباس علم به این امور ظنی نیست.

شارع نیز همین روش عقلاء را اتخاذ کرده است؛ زیرا توجه دارد که اگر قرار باشد در امور مربوط به شرع فقط علم دارای اعتبار باشد مشکلاتی به وجود می‌آید و بسیاری از امور تعطیل می شود به همین جهت در برخی از موارد بیّنه را اعتبار بخشیده ولی نه به عنوان این که "بیّنه" علم آور است.

این مطلب در رابطه با احکام روشن‌تر است شارع توجه دارد که احکام باید به دست مردم برسد و اگر بنا باشد فقط قطع و یا حتی بیّنه معتبر باشد احکام الهی دست مردم نخواهد رسید، لذا خبر ثقه و یا خبر عادل را در ارتباط با احکام حجت قرار داده است و این جعل ارتباطی به حکومت ندارد، لذا اگر مفهوم شرط آیه نبأ بر حجیت خبر واحدی دلالت داشته باشد، هیچگونه حکومتی بر تعلیل مذکور در ذیل نخواهد داشت چرا که تعلیل، متمرکز بر مطلق جهل است و مفهوم آیه، روی خبر عادل غیر علم تکیه کرده است و بین این دو، معارضه وجود دارد و مبنای محقق نائینی‌ره صحیح نیست.

    2. بر فرض که از پاسخ اول صرف نظر کرده و مبنای مرحوم نائینی ره را بپذیریم یعنی از ادله حجیت خبر عادل "صدق‌العادل" را استفاده کنیم و آن را معنای "مفید علم بودن خبر عادل" بدانیم ولی کلام ایشان در صورتی صحیح است که "صدق‌العادل" و تعلیل مذکور در ذیل آیه نبأ هرکدام به عنوان یک دلیل مستقل باشند در این صورت است که پس از بررسی نسبت بین چنین دو دلیل مستقلی می توان گفت: "صدق‌العادل" بر تعلیل حکومت دارد؛ زیرا تعلیل می گوید: "مبادا کاری کنید که برخورد جاهلانه با گروهی باشد و پشیمان شوید" و "صدق‌العادل" می گوید: "خبر عادل، عدم‌العلم نیست بلکه شارع لباس علم به آن پوشانده است" در حالی که آیه نبأ، در اصل وجود مفهوم شرط بود و مستشکل می گفت: "آیه نبأ اصلا مفهوم ندارد؛ چون وجود تعلیل مانه از انعقاد مفهوم شرط در آیه نبأ می شود، بنابراین وقتی دو دلیل وجود ندارد جائی برای مطرح کردن حکومت مفهوم بر تعلیل وجود نخواهد داشت.

    3. محقق اصفهانی ره به بیان دیگری این پاسخ را مطرح کرده و می فرماید: وجود علت که در ذیل آیه نبأ ذکر شده است مانه از ظهور قضیه شرطیه صدر آیه در مفهوم است؛ چون مفهوم داشتن قضیه شرطیه در این آیه مستلزم دور است.

بیان دور: مفهوم داشتن قضیه شرطیه در آیه نبأ متوقف بر ثبوت حاکمیت مفهوم شرط بر تعلیل مذکور در ذیل آیه است؛ زیرا اگر حاکمیت ثابت نباشد بین مفهوم و تعلیل نعارض در می گیرد و در این صورت بدون تردید، تعلیل مانع از تحقق مفهوم خواهد شد.

از سوی دیگر: حاکمیت مفهوم بر تعلیل متوقف بر ثبوت مفهوم برای قضیه شرطیه است؛ زیرا اگر قضیه شرطیه مفهوم نداشته باشد معنا ندارد بگوئیم: مفهوم شرط بر تعلیل حاکم است.

نتیجه فرمایش محقق اصفهانی ره: حاکمیت مفهوم شرط متوقف بر ثبوت مفهوم شرط است و بر عکس.

و بطلان دور روشن است و جواب محقق نائینی ره که مستلزم دور است باطل خواهد شد.