درس خارج اصول استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: الأمارات/الإجماع المنقول بخبر الواحد /اشکال چهارم بر استدلال به مفهوم شرط آیه نبأ/اشکال پنجم بر استدلال به مفهوم شرط آیه نبأ

اشکال چهارم بر استدلال به مفهوم شرط آیه نبأ:

آنچه به عنوان موضوع برای وجوب تبین در منطوق آیه نبأ ذکر شده است و اصلاً اسم برای این آیه قرار گرفته است لفظ "نبأ" است؛ زیرا خداوند فرموده است: ﴿إِن جَاءكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَأٍ فَتَبَيَّنُوا﴾[1] و بین مفهوم این لفظ با "خبر" تفاوت وجود دارد؛ زیرا به هر خبری لفظ "نبأ" اطلاق نمی شود بلکه این لفظ بر خبری اطلاق می شود که مخبر به آن امری خطیر و عظیم باشد و در خبرهای معمولی از این عنوان استفاده نمی شود بنابراین، نبأ نسبت به خبر، أخص است یعنی بینشان نسبت عموم و خصوص مطلق بر قرار است نه اینکه بین آنها نسبت تساوی وجود داشته باشد.

مدلول آیه شریفه، وجوب تبین در خبرهای مهم و خطیر است به این معنا که بدون تبین نباید به آنها ترتیب اثر داد، هر چند مخبر در کمال عدالت باشد، پس در این جا فرقی بین عادل و فاسق نیست و روشن است که إخبار ولید از ارتداد بنی‌المصطلق از خبرهای مهمی بود که در صورت ترتیب اثر بر آن، جنگ و خونریزی اتفاق می افتاد و کشته شدن و مجروحیت تعدادی زیادی از افراد دو طرفِ درگیری را در پی می آورد، بنابراین نمی توان برای اثبات حجیت خبر عادل به این آیه استدلال کرد.

پاسخ از اشکال: این اشکال بر استدلال به آیه نبأ وارد نیست و می توان در پاسخ از آن گفت:

اولا: آنچه از کتب لغت استفاده می شود این است که دو لفظ (خبر – نبأ) مترادفند و کتب لغت وجود چنین تفاوتی بین این دو لفظ را تأیید نمی کنند، مثل اینکه ابن منظور می گوید: النَّبَأُ: الْخَبَرُ، وَالْجَمْعُ أَنْبَاءٌ، وإنَّ لِفُلَانٍ نَبَأً أَي خَبَرًا[2] ، و ابتدای سوره مبارکه نبأ نیز مؤید همین مطلب است آنجا که قرآن می فرماید: ﴿عَمَّ يَتَسَاءلُونَ﴾[3] ﴿عَنِ النَّبَإِ الْعَظِيمِ ﴾[4] و روشن است که عظیم بودن داخل در مفهوم "نبأ" نیست بلکه از وصف استفاده می شود.

ثانیاً: بر فرض که خطیر بودن در معنای لفظ "نبأ" اخذ شده باشد، اما اگر چنین باشد نیازی به تعلیل مذکور در ذیل آیه نخواهد بود؛ زیرا همین مقدار که منطوق آیه می گوید: چنانچه فاسق خبر مهمی بیاورد قولش حجت نیست، مفهومش این خواهد بود که: "اگر عادل، خبر مهمی بیاورد قولش حجت است" در مقام استدلال کفایت می کند؛ زیرا هدف از بحث حجیت خبر واحد – همانگونه که در ابتدای ورود به این بحث نیز متذکر شدیم- اثبات حجیت خبر واحد غیر مفید علم به صورت موجبه جزئیه است و خبرهای مفید علم از محل بحث خارجند و علم از هر راهی که حاصل شود دارای حجیت ذاتی است، در مقابل کسانی که حجیت خبر واحد را به طور کلی انکار می کنند.

اثبات چنین مطلبی نیازمند ذکر تعلیل در ذیل آیه نبود بلکه وقتی در منطوق بفرماید: ﴿إِن جَاءكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَأٍ فَتَبَيَّنُوا﴾[5]

برای اثبات عدم حجیت خبر فاسق کافی بوده و مفهوم آن نیز برای اثبات حجیت خبر عادل کفایت می کرد.

اشکال پنجم بر استدلال به مفهموم آیه شرط آیه نبأ:

در قضایای شرطیه لازم است بین شرط و جزاء سنخیت و ارتباط وجود داشته باشد به طوری که غالباً شرط به عنوان علت برای ترتب جزاست، به همین جهت در بحث مفاهیم "تعدد شرط و وحدت جزاء" مطرح است که اگر یک جزاء برای چند شرط ذکر شود (اذا بُلیت فتوضّأ – اذا نُمت فتوضأ) آیا با تحقق هر دو شرط، جزاء نیز متعدد می شود؟ چرا که هر شرطی به عنوان علت مستقل برای تحقق جزاست یا تداخل صورت می گیرد و یک وضو به دنبال نوم و بول واجب می شود (هر چند در مورد وضو دلیل خاص بر عدم لزوم تعدد داریم).

حال مستشکل می گوید: در آیه شریفه، تبین نمی تواند به عنوان جزاء واقعی برای خبر آوردن فاسق باشد؛ زیرا بین این دو سنخیتی وجود ندارد بلکه برای رعایت سنخیت لازم است گفته شود: اگر فاسق خبر آورد به خبرش ترتیب اثر ندهید و آن را کالعدم فرض کنید، خواه تبین کنید یا تبین نکنید یعنی وجوب تبین به عنوان یک حکم به دنبال خبر فاسق مطرح نیست به خلاف قضیه شرطیه ای مانند : "إن جاءک زیدٌ فاکرمه" که یک حکم وجوبی به دنبال مجیئ زید به اکرام زید متعلق می شود، این جا سنخیت تحقق دارد در حالی که بین فاسق و وجوب تبین سنخیتی ندارد، به گونه ای که اگر کسی نه به خبر فاسق ترتیب اثر دهد و نه تبین کند، واجبی را ترک کرده باشد.

پس اگر قضیه شرطیه را از قضایای شرطیه ای بدانیم که دارای مفهوم هستند و بین شرط و جزاء سنخیت وجود دارد، مفهوم آیه چنین می شود: اگر عادل برای شما خبر آورد خبرش را کالعدم فرض نکنید و معلوم است که از این قضیه نمی توان تمام الموضوع بودن خبر عادل برای حجیت را فهمید؛ زیرا ممکن است تمام الموضوع باشد و ممکن است جزءالموضوع باشد و برای اتصاف به حجیت نیار به انضمام عادل دیگری داشته باشد در حالی که مستدل در صدد این است که: نفس خبر عادل به عنوان تمام الموضوع برای حجیت (ترتیب اثر) است.