درس خارج اصول استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: الأمارات/الإجماع المنقول بخبر الواحد /آیه سوم بر اثبات حجیت خبر واحد (آیه سؤال)

آیه سوم بر اثبات حجیت خبر واحد (آیه سؤال):

یکی دیگر از آیاتی که برای اثبات حجیت خبر واحد مورد استدلال واقع شده، آیه سؤال است که خداوند می فرماید: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ إِلاَّ رِجَالًا نُّوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ﴾[1] این آیه در مورد کسانی است که در رابطه با نبوت پیامبر اسلام صل الله علیه و آله و سلم تشکیک می کردند همانند مشرکان قریش که گمانشان بشر صلاحیت رسیدن به مقام نبوت را ندارد و نبوت و رسالت از شؤن فرشتگان است. خداوند متعال در آیات متعددی به این شبهه پاسخ داده و از جمله در همین آیه می فرماید: نه تنها پیامبر اسلام صل الله علیه و آله و سلم، بلکه تمام پیامبران از جنس بشر بودند که فقط به ایشان وحی می شد و موظف بودند از طریق عادی و معمولی مردم را به دین الهی دعوت کنند و مردم با اختیار خود می توانستند به دعوت آنها پاسخ مثبت یا منفی گویند.

سپس برای اثبات این نطلب می فرماید: "پس از اهل ذکر (متخصصین امور دینی در عصر خودمان) بپرسید اگر نمی دانید" یعنی شما ای کافران، اگر این مطلب را از پیامبر اسلام صل الله علیه و آله و سلم قبول نمی کنید از علمای اهل کتاب، به ویژه یهودیان که با پیامبر دشمنی دارند و با شما دوست هستند، بپرسید که پیامبران آنها چگونه بوده اند؟ بی شک آنها نیز سخن آنها را به شما خواهند گفت که پیامبران گذشته نیز همگی بشر بودند و انسان بودن چیزی نیست که با نبوت نسازد و فرق پیامبر و غیر پیامبر وحی است ... .

تقریب استدلال: آیه با توجه به صیغه امر ﴿فَاسْأَلُواْ﴾ بر وجوب پرسش از دانایان دلالت دارد و وقتی سؤال ازدانایان به حکم امر "إسئلوا" واجب شد قاعدتاً پاسخ گوئی بر آنان واجب است (مگر در موارد خاصی که به اقتضای مصلحت، صلاح نمی دانند پاسخ دهند) و اگر پاسخ دادن واجب شد، به حکم ملازمه عقلی قبول پاسخ نیز بر ناگاهان واجب خواهد بود وگرنه ایجاب سؤال و جواب لغو عبث می شود و چون قبول جواب آگاهان به نحو مطلق واجب شده و مقید به وصول به حد تواتر نیست، معلوم می شود که ترتیب اثر بر جواب، واجب است، خواه قول اهل ذکر مفید علم باشد یا نباشد، لذا مطلوب مستدلین به این آیه برای حجیت خبر واحد حاصل می شود.

اشکال محقق مشکینی ره در حاشیه کفایه، بر استدلال به آیه سؤال:

دلالت آیه سؤال بر حجیت خبر واحد بر مطالب فراوانی متوقف است که بر قرار زیرند:

    1. مراد از "اهل ذکر" دانشمندان اهل کتاب نباشند.

    2. مراد از "اهل ذکر" خصوص اها بیت علیهم السلام نباشند.

    3. مراد از " سؤال " خصوص سؤال درباره مسائل اعتقادی نباشد بلکه اعم از اصول و فروع باشد.

    4. آیه از اطلاق برخوردار باشد که فرض علم آور نبودن پاسخ ارائه شده از سوی آگاهان را نیز شامل شود.

    5. وجوب سؤال عقلا مستلزم وجوب قبول باشد بطوری که بین آندو ملازمه عقلی ثابت باشد و فائده سؤال منحصر به وجوب قبول باشد.

    6. یقین به عدم فرق بین دو دسته روایات (روایات مسبوق به سؤال – روایاتی که ابتداءً بیان شده و در جواب سؤال نیستند) داشته باشیم.

ولی ملاحظه می شود که همه این امور مخدوشند و طالبین می توانند به حاشیه کفایةالاصول مراجعه نمایند که دو مسئله را مستقلا ذکر می کنیم.

    1. مورد آیه، مسئله نبوت است: با توجه به اینکه مسئله نبوت از اصول اعتقادی است و روشن است که اصول اعتقادی با خبر واحد ثابت نمی شود و هر چند مخبر آن در بالاترین درجه وثاقت باشد بلکه اصول اعتقادی فقط از طریق علم قابل اثبات است.

در مقام مناقشه از این اشکال، ممکن است گفته شود: مسئله نبوت برای کسی که در صدد تبعیت از اوست مسئله اعتقادی است ولی اگز ثبوت نبوت یک پیامبر تاثیری در عمل انسان نداشته باشد (مثل اینکه شخص مسلمان می خواهد به نبوت یک پیامبر در 2000 سال قبل پی ببرد) اثبات چنین مطلبی نیاز به علم ندارد و اتفاقاً آیه شریفه در همین مورد وارد شده است و می فرماید: در مورد خصوصیت پیامبران قبل از پیامبر اسلام از اهل ذکر سؤال کنید و چنین مطلبی معلوم نیست که متوقف بر علم باشد.

    2. در مورد ثبوت اطلاق آیه: تمسک به اطلاق وجوب سؤال و استفاده از اطلاق وجوب ترتیب اثر بر جواب، صحیح نیست؛ زیرا قضیه مذکور در آیه یک قضیه شرطیه است( وجوب سؤال متوقف بر عدم علم "ان کنتم لاتعلمون" است) و ظاهر این است که هدف از ذکر این تعلیق، حصول علم و از بین بردن عدم علم است، و واضح است که عنوان "عدم علم" تنها در صورتی مرتفع می شود که گفتار جواب دهنده مفید علم باشد.