درس خارج اصول استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: الأمارات/الإجماع المنقول بخبر الواحد /دلیل سوم بر حجیت خبر واحد: اجماع

دلیل سوم بر حجیت خبر واحد: اجماع

اجماع بر حجیت خبر واحد در کلام شیخ اعظم ره به شش بیان تقریر شده است (فرائدالاصول 82-102) و مذحوم آخوند ره به چهار بیان اشاره کرده است، ما نیز وجوهی از تقریر اجماع بر حجیت خبر واحد را در بوته بررسی و تحقیق قرار می دهیم:

وجه اول: اجماع منقولی که از شیخ طوسی ره بر حجیت خبر واحد نقل شده است.

اشکالات: تمسک به چنین اجماعی را برای اثبات حجیت خبر واحد نمی توان پذیرفت، زیرا:

اولا: این اجماع با اجماعی که از سوی سیدمرتضی ره بر عدم حجیت خبر واحد ادعا کرده، معارض است، خصوصاً که شیخ ره شاگرد سیدره بوده و دو اجماع در زمان واحدی ادعا شده اند.

ثانیاً: اجماع منقول از مصادیق خبر واحد است و شایسته نیست به عنوان دلیلی بر حجیت خبر واحد قرار گیرد بلکه باید ابتدا حجیت خبر واحد ثابت شود و سپس از اجماع به عنوان دلیلی بر حجیت خبر واحد استفاده شود در حالی که در بحث "اجماع منقول" گفتیم: بر فرض که خبر واحد را حجت بدانیم، ادله حجیت خبر واحد اخبار حسی را که از معصوم علیه السلام نقل می شود، شامل است نه اجماع منقول را که از طریق حدس، کاشف از قول معصوم علیه السلام است خصوصا که مبنای حجیت اجماع نزد شیخ طوسی ره قاعده لطف است که یک قاعده عقلی است.

وجه دوم تقریر اجماع:

    1. اگر فقیهی آستینِ همت را بالا زده و در بین فتاوای فقهاء جستجو کند متوجه خواهد شد که فقهاء از زمان ما تا زمان شیخ طوسی ره نوعا به حجیت خبر واحد فتوی داده اند – البته دلیل ملاک بودن زمان شیخ و مقدم نشدن بر آن، این است که اگر بالاتر برویم به زمان سیدمرتضی ره می رسیم و به دلیل مخالفت ایشان ره و پیروانش با حجیت خبر واحد، اجماعی شکل نخواهد گرفت – چنین اجماعی بر اساس همه مبانی، کاشف قطعی از رأی معصوم علیه السلام است و اعتبار دارد (چه بر مبنای اجماع دخولی که مخالفت دو نفر معلوم النسب – ابن ادریس و امین الاسلام طبرسی- لطمه ای به انعقاد اجماع وارد نمی کند و چه بر مبنای اجماع لطفی که اتفاق نظر علمای عصر واحد نیز کافی است چه رسد به اتفاق نظر علمای اعصار و قرون متمادی، و چه بر مبنای اجماع حدسی که از اتفاق نظر این همه فقیهان بزرگوار که اهل تقوی و ورع و دقت هستند در طول صدها سال یقیناً چنین حدسی حاصل می شود) روشن است که در این وجه، به خود اجکاع بما هو اجماع استناد نشده بلکه استناد به قطعی است که از طریق اجماع نسبت به رأی معصوم علیه السلام حاصل می شود.

    2. و نیز اگر حوصله تتبع هزاران فتوی وجود ندارد لااقل اجماعات منقولی را که دیگران تتبع کرده و نقل می کنند می توان جمع آوری کرد و متوجه شد که بزرگانی مانند شیه طوسی ره، سید ابن طاووس، شهیدین، محققین، فاضلین و علامه مجلسی و... ادعای اجماع کرده اند به طوری که همین نقلها به حد تضافر و گاهی تواتر رسیده و مفید یقین است و یا قرینه قطعیه ای در کنار پان وجود دارد و باز هم از طریق تحصیل اجماعهای منقول قطع به رأی معصوم علیه السلام پیدا می شود و دارای ارزش و اعتبار است.

چنانکه ملاحظه می شود وجه دوم به دو بیان تقریر شده.

اشکال بر این وجه: ادعای بدست آوردن حدس قطعی به رأی معصوم علیه السلام از طریق تتبع فتاوی یا اجماعات ادعای گزافی است و قابل پذیرش نیست؛ زیرا ملاک حجیت خبر واحد در نظر فقهاء مختلف است: برخی از آنها ملاک حجیت را عدالت راوی میدانند و برخی دیگر به وجود وثاقت در راوی اکتفا می کنند و گروهی ملاک را شهرت عملی و دسته ای از آنها ملاک حجیت خبر واحد را مجرد افاده ظن به صدور و دسته ای موثوق الصدور می دانندو... .

با وجود این همه مبانی مختلف چگونه می توان قطع به رضایت معصوم علیه السلام پیدا کرد؟ با کدام قول موافق است؟ کدام ملاک را قبول دارد؟ و وقتی جای قطع به رضای حضرتش نباشد نمی توان اعتماد کرد و تا زمانی مه اجماع، کاشف قطعی نباشد ارزش نخواهد داشت.

ممکن است گفته شود: هر چند مبانی و معیارها مختلف است ولی همه این اقوال، اصل حجیت خبر واحد را فی الجمله قبول دارند و اختلاف در خصوصیات است نه در اصل حجیت، پس قدر متیقنی را که مورد رضایت معصوم علیه السلام است می توان اخذ نمود و همین مقدار برای قول به ایجاب جزئی کافی است.

پاسخ این است که:

اولا: اثبات چنین مطلبی آسان نیست و به قول صاحب کفایه ره دون اثباته خرط القتاد.

ثانیا: با وجود مخالفت سیدره و اتباع او، اجماع قطعی که کاشف یقینی باشد، حاصل نمی شود.

ثالثا: حدس قطعی در صورتی است که بتوان آراء غالب فقهاء را از زمان شیخ طوسی ره تا به حال بدست آورد و چنین کاری از محالات است؛ زیرا بسیار از کتب فقهیِ فقهاء و فتاوای آنان به دست ما نرسیده تا بتوانیم حدس قطعی بزنیم و حداکثر می توان ظنی زد که ارزش ندارد.