درس خارج اصول استاد سید محمد واعظ موسوی

موضوع: روایت پنجم/ حدیث اول حلّ /

روایت دیگری که براری قول به جریان برائت در موارد شک در اصل تکلیف مورد استدلال واقع شده، حدیثی است که به دو صورت در بیان حلیّت اشیاء وارد شده است، حدیث حلّ اول که شیخ حرّ عاملی آن را از مرحوم کلینی ره با این سند نقل کرده است:

وعن علي بن إبراهيم عن هارون بن مسلم، عن مسعدة بن صدقة عن أبي عبد الله عليه السلام قال، سمعته يقول: كل شئ هو لك حلال حتى تعلم أنه حرام بعينه فتدعه من قبل نفسك، وذلك مثل الثوب يكون عليك قد اشتريته وهو سرقة والمملوك عندك لعله حر قد باع نفسه، أو خدع فبيع قهرا، أو امرأة تحتك وهي أختك أو رضيعتك، والأشياء كلها على هذا حتى يستبين لك غير ذلك، أو تقوم به البينة.[1]

اگر سند روایت همین باشد که در کتاب "وسائل" آورده شده این روایت از ثلاثیات علی بن ابراهیم قمی خواهد بود؛ زیرا کلینی ره به سه واسطه و علی بن ابراهیم به دو واسطه این حدیث را از امام علیه السلام نقل کرده است ولی ظاهراً این سند ناقص است و همانگونه که در نسخه کافی وارد شده است علی بن ابراهیم به واسطه پدرش (ابراعیم بن هاشم) حدیث را از هارون ابن مسلم نقل کرده است.

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ [عَنْ أَبِيهِ‌] عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ‌ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ‌ كُلُّ شَيْ‌ءٍ هُوَ لَكَ حَلَالٌ حَتَّى تَعْلَمَ أَنَّهُ حَرَامٌ بِعَيْنِهِ فَتَدَعَهُ مِنْ قِبَلِ نَفْسِكَ وَ ذَلِكَ مِثْلُ الثَّوْبِ يَكُونُ قَدِ اشْتَرَيْتَهُ وَ هُوَ سَرِقَةٌ أَوِ الْمَمْلُوكِ عِنْدَكَ وَ لَعَلَّهُ‌ حُرٌّ قَدْ بَاعَ نَفْسَهُ أَوْ خُدِعَ فَبِيعَ أَوْ قُهِرَ أَوِ امْرَأَةٍ تَحْتَكَ وَ هِيَ أُخْتُكَ أَوْ رَضِيعَتُكَ وَ الْأَشْيَاءُ كُلُّهَا عَلَى هَذَا حَتَّى يَسْتَبِينَ لَكَ غَيْرُ ذَلِكَ أَوْ تَقُومَ بِهِ الْبَيِّنَةُ.[2]

روشن شدن استدلال به این حدیث در گرو روشن شدن سه امر است:

    1. سند این حدیث قابل تصحیح است؛ زیرا علی بن ابراهیم از بزرگان روایت هستند که وثاقتشان ثایت است و هارون ابن مسلم هر چند متولد شهر أنبار است ولی ساکن سامراء شده و در مورد او گفته اند: يكنى أبا القاسم ، ثقة ، وجه. وكان له مذهب في الجبر والتشبيه. لقى أبا محمد وأبا الحسن عليهما‌السلام.[3]

و روشن است که تعبیر به فعل ماضی (کان) حکایت از عدول وی از چنین اعتقاد باطلی دارد وگرنه تعبیر به وثاقت و وجاهت نمی شد خصوصاً که در محضر دو معصوم نیز بوده.

و اما مسعدة بن صدقة: فالظاهز انه شخصات، احدهما من اصحاب الباقر علیه السلام و هو عامی بتری، و الاخر من اصحاب الصادق و الکاظم علیهم السلام یروی عنه هارون ابن مسلم (رجال الطوسی 146)، ورود فی اسناد نوادر الحکمة و تفسیر القمی و (اصول علم الرجال ج1ص240و288) هو ثقة.

از دقت در مضمون حدیث نیز، علائم صدق آن آشکار می شود.

    2. بررسی پیرامون این روایت نشانگر آن است که یک حدیث از مسعدة بن صدقه در این زمینه نقل شده هر چند ظاهر شیخ انصاری ره این است که دو حدیث داریم:

    • كل شئ لك حلال حتى تعلم أنه حرام (بدون لفظ "بعینه").

    • واستدل العلامة (رحمه الله) في التذكرة على ذلك برواية مسعدة بن صدقة: " كل شئ لك حلال حتى تعلم أنه حرام بعينه فتدعه من قبل نفسك[4] .

ولی ظاهراً آنچه را شیخ ره ذکر فرموده، صدور روایت مسعدة بن صدقه است نه اینکه روایت مستقلی باشد.

آخوند خراسانی ره (الکفایة ج2ص176) در نقل این حدیث، لفظ "تعلم" را به لفظ "تعرف" تبدیل کرده و اینگونه آورده است: "کل شیء لک حلال حتی تعرف أنه حرام بعینه ..." و ظاهرش این است که یک حدیث است ولی "تعلم" به "تعرف" تبدیل شده است.

    3. به نظر می رسد که لفظ "بعینه" به معنای "بشخصه" بوده و به عنوان تاکید ضمیر منصوبی غائب "انه حرام" آورده شده و گویا مراد این است که "حتی تعلم انّ الشیئ بعینی حرامٌ" به خلاف فرمایش حضرت امام خمینی ره که تأکید بودنِ لفظ "بعینه" برای فعل "حتی تعلم" را احتمال داده که در این صورت معنای حدیث اینگونه خواهد بود که: "کل شیء هو لک حلال تعلم علماً وجدانیاً لایأتیه الریب أنه حرام فتدعه ...".

هر چند نتیجه آنچه گفته شد، أجنبی بودن حدیث از محل بحث است؛ چرا که شبهات حکمیه تحریمیه را شامل نخواهد شد بلکه اختصاص به شبهات موضوعیه تحریمیه پیدا خواهد کرد ولی لازم است استدلال قائلین به دلالت این حدیث بر برائت را نقل کرده و مورد بررسی قرار دهیم تا حقیقت امر روشن شود.