درس خارج اصول استاد سید محمد واعظ موسوی

موضوع: قسم سوم از شبهه موضوعیه (تعلق حکم به صرف الوجود طبیعت)

در تعلق حکم به صرف الوجود که اولین فرد از طبیعت محبوب یا مبغوض مولاست در صورتی که صرف الوجود یک طبیعت متعلق امر قرار گرفته و وجوب پیدا کند و مکلف در فردیت یک فرد برای آن طبیعت تردید داشته باشد. آیا می تواند در مقام امتثال امر به آن فرد مردد اکتفا نماید؟

با توجه به این که، از سوئی شک در مصداقیت و فردیت ملازم با شک در تحقق صرف الوجود طبیعت است و از سوی دیگر اشتغال ذمه به تکلیف، یقینی است و باید متعلق آن در تحقق پیدا کند تا یقین به فراغ ذمه حاصل شود و احراز تحقق متعلق تکلیف متوقف بر این است که صرف الوجود بودن فرد مزبور برای این طبیعت، معلوم باشد، فلذا با شک در فردیت نمی توان در مقام امتثال به فرد مشکوک اکتفا نمود بلکه لازم است در این قسم اط شبهه موضوعیه احتیاط نمود که معنای آن، عدم اکتفا به فرد مردد است.

اما در صورتی که صرف الوجود یک طبیعت متعلق نهی قرار گرفته و حرمت پیدا کند و مکلف در فردیت یک فرد برای آن طبیعت، تردید داشته باشد. چنین شبهه موضوعیه‌ای همان شبهه موضوعیه اول (لحاظ طبیعت به نحو عام استغراقی) است که گفتیم: آنچه از خطاب "لاتشرب الخمر" که به نحو عام استغراقی است، استفاده می شود حرمت شرب تک تک افراد خمر در خارج است و هر فردی از خمر با قطع نظر از افراد دیگر، مستقلا حرام است لذا وجود شک در خمریت یک مائع خارجی، به شک در حرمت آن فرد برمی گردد و روشن است که شک در حرمت چیزی، محل جریان برائت است و نتیجه جریان اصل برائت در چنین شبهه موضوعیه ای، حکم به عدم حرمت فرد مردد است.

در مانحن فیه نیز وقتی فردیت یک فرد برای صرف الوجود طبیعت، مشکوک است موجب شک در حرمت چنین فردی است و شک در حرمت چیزی همانند همه شکهائی که در اصل تکلیف محل جریان اصل برائت و حکم به عدم حرمت است.

قسم چهارم از شبهه موضوعیه (تعلق به نفس طبیعت): با توجه به جواز تعلق حکم به نفس طبیعت، اگر حکمی به نفس طبیعت تعلق بگیرد در ناحیه وجوبیه‌اش که حکم وجوبی به نفس طبیعت تعلق گرفته و فردیت فردی برای طبیعت مأمورٌبها مورد تردید است، نمی توان در مقام امتثال به اتیان چنین فردی اکتفاء نمود بلکه لازم است فردی که فردیت آن برای طبیعت احراز شده است، ایجاد شود، به همین جهت در این شبهه موضوعیه باید احتیاط کرد و معنای احتیاط، عدم اکتفا به فردیت مشکوک است.

اما در ناحیه شبهه موضوعیه تحریمه ای که حکم تحریمی به نفس طبیعت تعلق گرفته و فردیت فردی برای طبیعت منهیٌ‌عنها مورد تردید است، نسبت به حرمت فرد مشکوک برائت جاری می شود و اجتناب از آن لازم نیست؛ زیرا مستفاد از خطابی مانند "لاتشرب الخمر" این است باید از هر فردی که فردیت آن برای طبیعت خمر، یقینی است، اجتناب شود.

نتیجه بررسی جریان اصل برائت در اقسام چهارگانه شبهه موضوعیه: از آنچه گذشت روشن شد حکم جریان برائت در شبهات موضوعیه با یکدیگر متفاوت است یعنی در بعضی از موارد (عام استغراقی، تکلیف تحریمی عام مجموعی، تکلیف تحریمی صرف الوجود، تکلیف تحریمی نفس طبیعت) اصل برائت جاری می شود به خلاف موارد دیگر و با توجه به این که در غالب خطابات شرعیه، تعلق حکم به طبیعت به نحو عام استغراقی است، جریان برائت در شبهات موضوعیه، مشهور شده است.

تنبیه دوم: حسن احتیاط شرعاً و عقلاً

اگرچه ما در تمام موارد شک در اصل تکلیف در شبهات بدویه و در غالب بدویه و در غالب موارد شبهات موضوعیه قائل به جریان برائت شدیم و احتیاط را لازم و واجب ندانستیم ولی جای انکار نیست که احتیاط در تمام موارد (خواه در شبهات حکمیه و خواه در شبهات موضوعیه - خواه در شبهات وجوبیه و خواه در شبهات تحریمیه – خواه در امور توصلی و خواه در امور تعبدی) امری مطلوب و پسندیده است یعنی اگر مکلف در مقام عمل احتیاط کند و محتمل‌الوجوب را به جهت احتمال وجوب و محبوبیت برای مولا اتیان کند و محتمل‌الحرمة را به جهت احتمال مبغوض بودن آن برای مولا ترک کند، کار نیکو و امر راجحی را انجام داده است و در بین محققین این مطلب اط شهرت برخوردار است و کسی با آن مخالفت نکرده، غیر از محقق نائینی ره که در بعضی از موارد قیود و شرائطی را مطرح کرده اند: اذا لازم است تفصیل ایشان را در این رابطه مورد مداقّه قرار دهیم.