درس خارج اصول استاد سید محمد واعظ موسوی

موضوع: بیان سوم اصولیها در مقام پاسخ از اشکال(انجام فعل مشکوک العبادیة مجرد از قصد قربت)

انجام فعل مشکوک العبادیة مجرد از قصد قربت:

سومین راه برای حل مشکله تصویر احتیاط در عبادت، طریق شیخ اهظم ره در رسائل است (فرائدالاصول ص229) ایشان می فرمایند: اگر منظور از احتیاط در عبادت این بود که عمل را با همه اجزاء و شرائط محتمل‌الدخالة حتی قصد قربت به معنای قصد امتثال امر بیاوریم چنین اشکالی به جا بود و در عبادات مشکوکه چنین احتیاطی میسور نبود، ولی ما می گوئیم: احتیاط در عبادت عبارت از اتیان پیکره عمل و مراعات همه اجزاء و شروط محتمل‌الداخلة منهای قصد قربت، و چنین احتیاطی در عبادات کاملاً ممکن و میسور است و محذوری ندارد و با تصحیح احتیاط در عبادات مشکوکه، حُسن و رجحان نیز به دنبال آن خواهد آمد.

اشکالات این راه: به نظر می رسد که این راه نیز مواجه با سه ایراد است:

    1. هیچ دلیلی نداریم که احتیاط به معنای مذکور (مجرد انجام ذات عمل منهای قصد قربت) کاری پسندیده و مطلوب و موجب مثوبت باشد؛ زیرا چنین عملی اصلاً احتیاط به معنای حقیقی کلمه نیست تا پسندیده باشد بلکه احتیاط به معنای انجام یک عمل با جمیع اجزاء و شروط محتمله است و در عمل عبادی یکی از اجزاء یا شروط معتبر که عبادیت عبادت به آن وابسته است قصد قربت به معنای قصد امتثال امر است و تا چنین قصدی نباشد اصلاً عبادیت و به دنبال آن احتیاط در عبادت، صدق نمی کند، آری چنین عملی را احتیاط مجازی می توان گفت؛ چرا که احتیاط ناقص است نه تمام و کامل.

احتیاطی که دلیل دارد و عقل، مستقلاً به حسن آن حکم کرده و شرع مُرشد به رجحان آن است، عنوان احتیاط حقیقی است نه هر چیزی.

نتیجه: در عبادت، دلیلی بر رجحان مجردالفعل و ذات‌العمل منهای قصد قربت، وارد نشده است.

    2. بر فرض که دلیلی بر قصد عنوان "احتیاط" بر انجام ذات عمل بدون قصد قربت، دلالت کند در این صورت، چنین احتیاطی یک مطلوب مولوی نفسی تعبدی خواهد بود که أجنبی از مانحن فیه است؛ زیرا احتیاطی که محل بحث است یک احتیاط ارشادی است نه مولوی، غیری و طریقی است نه نفسی، توصلی است نه تعبدی، و حال آن‌که بر اساس فرمایش شما کاری به واقع نداریم و به دلیل تعلق امر به چنین احتیاطی در عبادت این احتیاط مستقلاً دارای ثواب است خواه مکلف را به واقع برساند یا نه، و چنین چیزی، اجنبی از بحث ماست.

بله تنها در یک فرض پیشنهاد شیخ ره را می‌پذیریم و آن، اینکه اگر دلیل خاصی قائم شد که باید در عبادات مشکوکه احتیاط کرد، این حکم به دلالت اقتضاء (دلالتی که صحت یا صدق کلام بر آن متوقف است) از امکان احتیاط در عبادت، کشف می کند وگرنه صدور چنین خطابی، لغو و باطل بوده و از حکم صادر نمی شد، در چنین فرضی با توجه به این‌که قصد انتثال با همان اشکال معروف، مواجه است ناگزیر به طریق پیشنهادی شیخ ره متوسل شده و می گوئیم: منظور از احتیاط در عبادت مشکوک، انجام ذات عمل بدون قصد قربت است ولی ورود چنین خطابی از مولا، معلوم نیست تا راه حل شیخ ره را بر آن منطبق کنیم.

باز هم متذکر می شویم که حتی با فرض ورود دلیل خاص بر لزوم احتیاط در عبادت مشکوکه نیز پذیرفتن راه حل شیخ ره از باب مماشات است، یعنی اگر بپذیریم که احتیاط تام به معنای حقیقی کلمه در عبادت مشکوک ممکن نیست نوبت به پذیرش پیشنهاد شیخ هر می رسد و از آنجا که در ادامه مباحث، تصویر صحیح احتیاط تام در عبادت مشکوکه را ارائه خواهیم کرد و نوبت به این راه نمی رسد.

    3. راه حلی که از سوی شیخ اعظم ره ارائه شده، پاسخ به مشکله تصویر احتیاط در عبادات مشکوکه به حساب نمی آید و آن را از بین نمی برد بلکه ایشان ره در واقع تسلیم اشکال پده اند؛ زیرا اشکال این است که احتیاط تام در عبادات مشکوکه محذور دارد و نمی توان چنین عملی را با همه اجزاء و شرائط و شروط محتمله از جمله قصد امتثال امر، انجام داد و مرحوم شیخ ثابت نکردند که چنین احتیاطی ممکن است بلکه فرمودند: احتیاط در عبادت به معنای اتیان ذات عمل بدون قصد قربت است یعنی در واقع تسلیم شدند که انجام چنین عملی با قصد قریت، محذور دارد، در حالی که اینجا جای تسلیم نیست و برای اشکال مذکور پاسخ مناسب وجود دارد که به زودی بیان خواهیم کرد؛ چرا که عمل مجرد از قصد امتثال امر قطعاً عبادت به حساب نمی آید در حالی که موضوع بحث، احتیاط در محتمل‌العبادة است به نحوی که عنوان "احتیاط در عبادت مشکوک" صوق کند.