درس خارج اصول استاد سید محمد واعظ موسوی

موضوع: تنبیه چهارم اصل برائت: اخبار من بلغ، تسامح در ادله سنن

عنوان "تسامح در ادله سنن، اخبار من بلغ" اط مسائل مشهور در زبان متاخرین است و در فقه علمای اهل سنت و نیز در اصولشان این مسئله را با عوان "العکل بالخیر الضعیف فی فضائل الاعمال" مطرح می کنند.

این مسئله از مباحث رائج در کتب فقهای شیعه است به طوری که شهید اول (متوفای 786) در کتاب ذکری و ابن فهد حلی(متوفای 841) در کتاب عدةالدعی، و شهید ثانی (متوفای966) در کتاب درایة و شیخ بهائی (متوفای 1030) در متاب اربعین، به این بحث پرداخته اند و شیخ انصاری (متوفای1287) در پایان بحث متاجر، رساله مستقلی آورده و شیخ موسی تبریزی (متوفای 1307) اوثق الوسائل که شرح بر رسائل شیخ اعظم ره است این مسئله را مورد بحث قرار داده است و آخوند ملامحمد کاظم آخوند خراسانی (متوفای1329) در کتاب کفایةالاصول پس از این که احتیاط در عبادات را منوط به قصد امر احتمالی یعنی اتیان عمل به داعی احتمال وجود امر می داند و وجود أمر جزمی و قصد آن را مخل به احتیاط می داند، وارد بحث از مسئله معروف "تسامح ادله سنن" می شود.

در واجبات و محرمات جای تساهل و تسامح نیست و تا زمانی که دلیل معتبر و جامع شرائطی بر وجوب یا حرمت یک قول دلالت نکند نمی توان به وجوب یا حرمت آن عمل حکم کرد ولی در مستحبات و مکروهات با وجود خبر ضعیف هم می توان به استحباب یا کراهت فتوای داد بدون اینکه به دلیل معتبری نیاز باشد و دلیل این تسامح در سنن، عبارت از روایاتی است ک هبه اخبار مَن بلغ شهرت یافته اند.(الوسائل:ج1باب 8 از ابواب المقدمات).

مضمون این روایات این است که اگر روایتی هر چند ضعیف بر ترتب ثوابی نسبت به یک عمل وارد شود و مکلف پس از اطلاع از چنین روایتی به امید رسیدن به ثواب آن عمل، اقدام به انجام آن نماید ثواب به او داده می شود هر چند روایت مزبور واقعیت نداشته و از معصوم علیه السلام صادر نشده باشد بدیهی است که در بین روایاتی که بر این مضمون دلالت دارند باید روایت یا روایات معتبر وجود داشته باشد تا الزام به چنین معنائی لازم شود و با مطالبه این روایت، معلوم می شود که در بین این روایات، روایتی که از نظر سند، صحیح یا حسن باشند، وجود دارند.

از جمله این روایات که مورد اعمتاد علماء قرار گرفته صحیحه هشام ابن سالم است که علاوه بر توثیق خاص (ثقه ثقه) می گویند: هو من الفقهاء و الاعلام الرؤسا المأخوذ منهم الحلال و الحرام و الفتیا و الاحکام الذین لایطعن علیهم و لاطریق الی ذم واحد منهم" کما اینکه توثیقات عامه (ورود در اسناد نوادر الحکمة و در تفسیر علی ابن ابراهیم قمی و نقل مشایخ ثقات از وی) در موردش وجود دارد، امام صادق علیه السلام می فرمایند: من بلغه عن النبي صلى الله عليه وآله وسلم شئ من الثواب فعمله كان أجر ذلك له وإن كان رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم لم يقله.[1]

مفاد اخبار من بلغ: در رابطه با مفاد اخبار "من بلغ" نظریاتی مطرح است که لازم است مورد بررسی قرار دهیم.

    1. نظریه مرحوم آخوند ره: ایشان ره معتقدند که مستفاد از این اخبار، استحباب عملی است که بلغه الثواب؛ و فرق این روایات با روایات دیگری که بر استحباب نفس یک عمل مستحب (نوافل – غسل در بعضی از ایام و لیالی – روزه در برخی از روزها و...) دلالت می کنند این است که هریک از آن روایات در مقام بیان استحباب یک عمل هستند ولی اخبار من بلغ به طور کلی حکم به استحباب عملی می کنند که ثوابی در رابطه با آن رسیده، یعنی بلوغ ثواب بر یک عمل، علّت برای استحباب آن است، لذا وقتی اخبار من بلغ، خبر ضعیفی را در مستحبات حجت کرد وجود امر استحبابی احراز می شود و آن عمل به قصد امر، انجام داده می شود نه به داعی اغراض نفسانیه ای که اگز استحباب هم نداشت انسان آن را انجام می داد – مثل شستن دستها قبل از غذا خوردن – که در این صورت، ثوابی بر این عمل مترتب نمی شود؛ زیرا در مستحبات عبادیه نیز مانند واجبات عبادیه قصد قربت معتبر است.

مرحوم آخوند ره در مقام تعلیل بر مدعای خودشان (مفاد اخبار من بلغ استحباب نفسی است و ظاهرشان این است که ثواب بر خودِعملی که بلغه ثواب مترتب می شود نه بر عملی به عنوان احتیاط) به اطلاق صحیحه هشام ابن سالم از امام صادق علیه السلام تمسک کند آن حضرت علیه السلام فرموده است: "من بلغه شیء من الثواب فعلمه کان اجر ذلک له) چرا که امام علیه السلام فراز "فعله" را به نحو مطلق آورده و مقید به عنوان "احتیاط" و مانند آن نکرده است، یعنی وقتی مکلف اقدام کرد و عمل و عمل را انجام داد اجر همان عمل را دارد و ظاهرش این است که ثواب بر نفس عمل مترتب است نه این که عمل به جهت احتیاط بودن دارای ثواب باشد در نتیجه آخوند ره با استناد به ظاهر این حدیث، حکم به استحبابی بودن چنین عملی می کند که لازم است به قصد امر، امتثال شود.