درس خارج اصول استاد سید محمد واعظ موسوی

موضوع: روایاتی که در جعل حلیت و ترخیص در مخالفت از سوی شارع در موارد علم اجمالی صادر شده است

در این زمینه سه روایت وجود دارد که دو روایت در مورد خاص وارد شده اند ولی یکی از روایتها مورد خاصی ندارد و ضابطه کلی را می رساند:

    1. مرسله معاویة بن عمار از امام باقر علیه السلام

وعن اليقطيني، عن صفوان، عن معاوية بن عمار، عن رجل من أصحابنا قال: كنت عند أبي جعفر عليه السلام فسأله رجل عن الجبن فقال أبو جعفر عليه السلام: انه لطعام يعجبني وسأخبرك عن الجبن وغيره، كل شئ فيه الحلال والحرام فهو لك حلال حتى تعرف الحرام فتدعه بعينه.[1]

حضرت امام محمد باقر علیه السلام در پاسخ سؤال از پنیر که طعام مورد علاقه آن حضرت بوده، ضابطه ای را به این صورت بیان می کنند که هر چیزی که در آن حلال و حرام وجود داشته باشد، برای تو حلال است تا این که حرام را مشخصاً بدانی وجود آن را بعینه ترک کنی.

از فرمایش امام علیه السلام استفاده می شود که پنیر بر دو قسم است: حلال و حرام، و اگر انسانی به پنیری برخورد کند که نمی داند از کدام قسم است، لازم نیست از آن اجتناب کند قبل از اظهار نظر در مورد دلالت این روایت، لازم است نکته ای را متذکر شویم و آن، این که منشأ تردید راوی در رابطه با حایت پنیر و پرسش از امام علیه السلام، اشتفاده از ماده ای به نام "پنیر مایه" در تولید پنیر است این ماه، جزئی از اجزاء داخلی حیوان قبل از علفخواری است که شیر منجمد و بسته ای است که خشک شده آن زرد رنگ است و از آن به "أنفخه" تعبیر می کنند و از آنجا که در غالب موارد این ماده را از حیوان مُرده جدا می کنند و فقهای اهل سنت، أنفخه ای را که از حیوان مرده گرفته شود نجس می دانند و پنیری را نیز که از آن ساخته شود حرام می دانند در حالی که فقهای شیعه آن را حتی از حیوان مرده نیز گرفته شود پاک و حلال می دانند یعنی در حیوان حلال گوشت، از اجزائی است که حتی در میته نیز محکوم به طهارت است از آنچه گفتیم روشن می شود که در فقه شیعه دو نوع پنیر نداریم و پنیر خواه با أنفخه میته ساخته شود و خواه با أنفخه حیوان مذکّی، پاک و خوردن آن حلال است.

نتیجه: این روایت علاوه بر اینکه به جهت مرسله بودن از ناحیه سند مواجه با اشکال است و احتمال قوی از روی تقیه صادر شده است، چون ما دو جور پنیر نداریم، ولی در عین حال ضابطه کلی که در روایت مطرح شده است قابل قبول است و نمی توان از آن دست برداشت.

    2. روایت عبدالله بن سلیمان از امام باقر علیه السلام، که وقتی از آن حضرت در مورد پنیر سؤال میکند، امام علیه السلام می فرمایند:

لقد سألتني عن طعام يعجبني ثم أعطى الغلام درهما فقال: يا غلام ابتع لنا جبنا، ثم دعا بالغداء فتغدينا معه فأتي بالجبن فأكل وأكلنا فلما فرغنا من الغداء قلت: ما تقول: في الجبن؟ قال: أو لم ترني آكله قلت: بلى ولكني أحب أن أسمعه منك فقال: سأخبرك عن الجبن وغيره، كل ما كان فيه حلال وحرام فهو لك حلال حتى تعرف الحرام بعينه فتدعه.[2]

این روایت نیز اشکال سندی دارد؛ زیرا عبدالله بن سلیمان مجهول است.

    3. صحیحه عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام، که آن حضرت فقط ضابطه کلی را مطرح کرده و فرموده است:

كل شئ فيه حلال وحرام فهو لك حلال أبدا حتى تعرف الحرام منه بعينه فتدعه[3] .

از نظر سند هم خدشه ای در این روایت وجود ندارد.

استفاده از این روایت منوط به روشن شدن مراد از لفظ "شئ" و تعبیر "حتی تعرف" است.

در این روایات که دو قسم حلال و حرام را ذکر کرده اند، سه احتمال در رابطه با لفظ "شئ" وجود دارد:

    • شئ به معنای طبیعت (جنس) باشد لذا مراد از آن، طبیعی است که دارای دو نوع (حلال و حرام) باشد مثل مائه که دارای نوع حلال مانند خل و نوع حرام مانند خمر است.

    • مراد از "شئ" معنائی است که بر علم اجمالی منطبق شود یعنی مثلاً عبارت از مجموع دو مائع باشد که می دانیم در مجموع این دو مائع، حلال و حرام وجود دارد، لذا معنای روایت این است که مجموع ایت دو مائع بر تو حلال است.

    • لفظ "شئ" را به معنای عامی بگیریم که هر دو احتمال اول و دوم را شامل می شود.

بنابراین احتمال اول: روایت مربوط به شبهات بدویه می شود و ربطی به علم اجمالی ندارد لذا در صدد بیان این مطلب است که: پنیر دارای دو نوع است حلال و حرام. و شما که مواجه با پنیر شدیدی که نوع آن را از حیث حرمت نمی دانند چنین پنیری برای شما حلال است.

بنابر احتمال دوم: روایت فقط شامل موارد شبهه مقرون به علم اجمالی می شود؛ چون مراد از "شئ" مجموع شیئین است.

اما بنابر احتمال سوم: این روایات هر دو صورت (شبهات بدویه – شبهات مقرون به علم اجمالی) را شامل می شوند و ترخیص در مخالفت در هر دو، با این روایات مغائرت خواهد داشت.