درس خارج اصول استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: النواهي/اجتماع الأمر و النهي /اشکال بر خارج بودن نهی غیری (محقق قمی)

اشکال بر محقق قمی ره که نهی غیری را خارج از محل نزاع در مسئله "اقتضاء النهی للفساد" می‌داند

مسئله استحقاق یا عدم استحقاق عقاب، در بحث ما نقشی ندارد. آن‌چه مهم است اصل حرمت یا کراهت و ثبوت ملازمه میان آن دو با فساد است؛ یعنی بحث این است که آیا بین مبغوض بودن چیزی و فساد آن، ملازمه وجود دارد یا نه؟

عقاب داشتن یا نداشتن ربطی به ملاک این در این مسئله ندارد، مؤید مطلب آن است که در مثل مسئله ضد که بحث از اقتضاء امر به شیء نسبت به نهی از ضد آن شیء است، ثمره‌ای را که میرزای قمی ره مترتب فرمودند این بود که بنابر قول به اقتضاء، ضد خاص عبادی (مثل نماز اول وقت که ضد خاص عبادی ازاله نجاست از مسجد است) باطل است، ترتب چنین ثمره‌ای مؤید عمومیت نزاع در مانحن فیه نسبت به نهی غیری است؛ چون عمده دلیل قول به اقتضاء در مسئله ضد، مسلک مقدمیت است که بر اساس آن چون ترک نماز، مقدمه انجام ازاله است و مقدمه واجب، واجب است پس ترک نماز دارای امر است و امر به شیء مقتضی نهی از ضد آن است و در نتیجه فعل نماز، مورد نهی است و این نهی یک نهی تبعی و غیری است که از امر به شیء استفاده می‌شود، ملاحظه می‌شود که هر چند این نهی غیری است، ولی قائلین به اقتضاء، همین نهی غیری را دال بر فساد می‌دانند. پس معلوم می‌شود که از این ناحیه بین امر نفسی و امر غیری تفاوتی وجود ندارد.

همان‌گونه که در مسئله ضد، ترتب ثمره در ضد خاص عبادی مبنی بر بطلان ضد خاص عبادی بنابر قول به اقتضاء و عدم بطلان آن بنابر قول به عدم اقتضاء را نپذیرفتیم. در این‌جا نیز نمی‌توان مبنای آخوند ره مبنی بر عمومیت نزاع نسبت به نهی غیری را پذیرفت، بلکه به نظر ما حق با محقق قمی ره است، هر چند استدلال ایشان را ناتمام می‌دانیم و خدشه‌ای که آخوند ره وارد کرده است را قبول داریم.

در باب عبادات، هر چند در مخالفت با امر، استحقاق عقوبت را مترتب می‌دانیم، ولی بین استحقاق عقوبت بر مخالفت و فساد عبادت، ملازمه‌ای نمی‌بینیم. همان‌گونه که بین حرمت (بما هی حرمت و با قطع نظر از مبغوضیت) و فساد، ملازمه‌ای نیست منتها نظر قائلین به اقتضاء این است که حرمت یک عمل، کاشف از مبغوضیت و مبعّدیت عمل حرام است و حال آن‌که تقرب در امور عبادی معتبر است و عبادت برای مقربیت مکلف قرار داده شده است و با عملی که مبغوض و مبعّد است هرگز نمی‌توان مقرَّب شد، البته روشن است که این مسئله غیر از مسئله "نماز در مکان غصبی" است. که به اعتبار داشتن دو عنوان، قائل به اجتماع امر و نهی در یک عمل شدیم ولی در مانحن فیه، یک عمل با یک عنوان مطرح است لذا وقتی نهی به عملی تعلق گرفت مقربیت آن کنار می‌رود و با عدم وجود مقربیت، عبادیت منتفی شده و چنین عمل عبادیی باطل خواهد شد.

نتیجه چنین بیانی این است که همانگونه که اشاره شد هیچکدام از دومسئله" استحقاق عقوبت بر مخالفت- حرمت بماهی حرمت" نقشی در فساد عملی که متعلق نهی واقع شده است، ندارند و آنچه با مقربیت منافات دارد مبغوضیت و مبعّدیت است.

در نهی غیری مثل نهیی که در مسئله ضد خاص به نماز اول وقت (به عنوان مقدمه‌ای برای انجام ازاله نجاست از مسجد) تعلق گرفته است هرچند متعلق نهی (نماز) دارای مبغوضیت است ولی این مبغوضیت مثل مبغوضیت در نماز حائض یا شرب خمر و زنا و... مبغوضیت ذاتی نیست تا این نماز را مبعّد بدانیم، بلکه مبغوضیت آن، غیری مقدمی و به خاطر ازاله است؛ یعنی این نماز به جهت مزاحمت با ازاله (واجب أهم) مبغوضیت غیری پیدا کرده است وگرنه در ماهیت نماز و نیز در مقربیت آن، تغییری حاصل نشده است. با روشن شدن چنین قولی می‌گوئیم: مبغوضیت غیری که در نماز پیدا شده با مقربیت ذاتی آن منافاتی ندارد (منافات بین مقربیت ومبعّدیت در صورتی است که هر دو ذاتی باشند)

روشن شد که مبغوضیتی که نهی غیری کاشف از آن است با مقربیت سازگار است و منافاتی بین مبغوضیت غیری و مقرَّبیت در یک عمل وجود ندارد و فرض این است که نماز، عبادت است و از نظر مقربیت، کمبودی ندارد هرچند به عنوان مقدمیت برای ترک ازاله، مبغوض غیری شده است.

نظر استاد

نتیجه: دلیل قائلین به اقتضاء نهی نسبت به فساد، نهی غیری را شامل نمی‌شود و حق با محقق قمی ره است که نهی غیری را خارج از محل نزاع می‌داند.