درس خارج اصول استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: المفاهيم/الجملة الشرطية /پاسخ حضرت امام خمینی ره از اشکال وارد بر اراده سنخ حکم در مفهوم شرط

پاسخ حضرت امام خمینی ره از اشکال وارد بر اراده سنخ حکم در مفهوم شرط

ایشان می‌فرمایند: درست است که قائلین به مفهوم قضیه شرطیه، به حسب ظاهر قضیه شرطیه، علیت و معلولیتی را مطرح می‌کنند و علت را نیز منحصره می‌دانند و مرادشان این است که شرط، علت منحصره است و مجموعه جزاء مترتب بر شرط را معلول این علت منحصره می‌دانند مثل اینکه در خطابی مانند: "إن جاءک زید فاکرمه"

مجیئ زید را به عنوان علت منحصره و عنوان "وجوب اکرام زید" را معلول چنین علیت قرار می‌دهند و حال آنکه وقتی از عرف در مورد ارتباط بین شرط و جزاء در چنین قضیه‌ای سوال کنیم، عرف، طرفین این ارتباط را عبارت از آمدن زید و اکرام او (نه وجوب اکرام او) می‌داند، بنابراین هر چند در ظاهر، حکم مجعول در جزاء (وجوب اکرام) معلّق بر شرط واقع شده و معلول است ولی حقیقت عرفی این است که معلول عبارت از اکرام زید است و شدت تناسب و ارتباط بین مجیئ زید و اکرام او وجود دارد و چون اکرام معنای اسمی بوده و دارای موضوع له عام است، لذا مفید معنای کلی است، بنابراین هیچ چیز دیگری نمی‌تواند جانشین مجیئ زید در ارتباط با تناسب و ارتباط با اکرام واقع شود و روشن است که لازمه چنین معنای عرفی برای قضیه شرطیه، انتفاء سنخ حکم و کلی هنگام انتفاء شرط است؛ زیرا چیز دیگری غیر از مجیئ زید با اکرام مناسبت ندارد.

با این توضیح شایسته است متن عبارت حضرت امام خمینی ره در این زمینه را با هم مرور کنیم.

ایشان می‌فرمایند: ظاهر القضایا بدوا و إن کان تعلیقَ الوجوب علی الشرط لکن حکم العقل و العقلاء فی مثل تلک القضایا أن لطبیعة المادة مناسبة مع الشرط تکون سببا لتعلق الهیئة بها فیکون الایجاب المتعلق بالمادة فی الجزاء متفرعاً علی التناسب الحاصل بینها و ما یتلوا أداة الشرط، فاذا قال: "إن اکرمک زید اکرمه" یفهم العرف و العقلاء منه أنّ التناسب الواقعی بین اکرام زید ایاه و اکرامه دعا المولی لإیجابه عند تحققه، فالایجاب متفرع علی التناسب الواقعی و الاّ کان لغوا، فاذا فرض دلالة الاداة علی انحصار العلة تدل علی أنّ التناسب بینهما یکون بنحو العلیة المنحصرة، ففی الحقیقة یکون التناسب بین طبیعة ما یتلوا أداة الشرط و مادة الهیئة، فاذا دلت الاداة علی الانحصار تتم الدلالة علی المفهوم و ان کان مفادها جزئیا.

بررسی فرمایش امام خمینی ره

هر چند کلام حضرت امام ره به نظر می‌رسد که کلام متینی است ولی در عین حال ممکن است در بدو امر، اشکالی بر آن متوجه باشد که لازم است به بررسی اجمالی اشکال و پاسخ آن بپردازیم.

اشکال بر فرمایش حضرت امام خمینی ره

ایشان مستفاد از حکم عقلاء و عرف را علیت انحصاری شرط (مجیئ زید) برای اکرام وی دانستند و لازمه تناسبی این است که به مجرد تحقق شرط که علت تامه منحصره است معلول آن که اکرام زید است به صورت قهری تحقق پیدا کند؛ زیرا لازمه وجود رابطه علّی و معلولی بین دو چیز، تحقق معلول به دنبال تحقق علت است حتی اگر علیت به نحو انحصاری نیز نباشد حال که علی الفرض رابطه بین شرط و اکرام که ماده جزاست به نحو انحصاری است ترتب قهری آن بر شرط، مسلم است و حال آنکه چنین ترتبی صحیح نیست.

پاسخ اشکال

آنچه در بحث مفهوم مورد نظر است، انتفاء سنخ و کلی به هنگام انتفاء شرط است بنابراین کاری به جنبه اثباتی قضیه نداریم یعنی تمام توجه به جانب نفی است و درصدد هستیم تا بگوئیم که غیر از مجیئ زید، چیز دیگری با اکرام وی سنخیت ندارد، نه اینکه در مقام بیان جنبه اثباتی بوده و بخواهیم علیت انحصاری مجیئ زید را مورد عنایت قرار دهیم، مثل آتش که هر وقت تحقق پیدا کرد حرارت نیز حتما محقق می‌شود، بله اگر معلول را وجوب اکرام بدانیم با توجه به اینکه وجودش یک وجود انشائی است، به مجرد تحقق شرط و آمدن زید، وجوب اکرام هم تحقق پیدا می‌کند خواه مورد موافقت واقع شود یا نه، ولی وقتی معلول را عبارت از خود اکرام بدانیم که از امور تکوینی است، تمام توجهمان به جانب نفی آن است نه به جانب اثبات.

نتیجه: ورود چنین اشکالی بر فرمایش حضرت امام خمینی ره را قبول نداریم و فرمایش ایشان ره را در پاسخ از اشکال وارد بر اراده سنخ در مفهوم شرط، تمام می‌دانیم.